Wagnerleider Prigozjin daagde de legertop uit, maar lijkt nu zelf te moeten vrezen

Heeft Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin zijn hand overspeeld? Na zijn kritiek op het leger, lijkt de militaire top zich tegen hem te keren. ‘Het maakt Poetin niet uit hoe nuttig je gisteren was, het gaat erom hoe nuttig je morgen bent.’

Er zijn van die beelden die je maar moeilijk met elkaar kunt rijmen.

Beeld één is van vorig jaar september. We zien een grote kale man op de binnenplaats van een gevangenis, waarschijnlijk ergens in de Russische deelrepubliek Mari El. Op barse toon spreekt hij een groep gedetineerden toe. Zij luisteren zwijgend, want zo zal later een van hen zeggen: “We vertrouwen en we respecteren hem.” De kale man zoekt soldaten voor de strijd in Oekraïne en belooft: wie zes maanden dient, hoeft niet terug naar de gevangenis. “Maar we executeren iedereen die deserteert.”

Uiteindelijk lukt het hem om veertigduizend gevangenen naar het slagveld te lokken.

Voor het tweede beeld moeten we jaren terug, naar het begin van deze eeuw. In een chic restaurant in Sint-Petersburg zitten de Russische president Vladimir Poetin en zijn Amerikaanse collega George W. Bush tegenover elkaar aan een tafel. Ook hun echtgenotes zijn erbij, de sfeer is ontspannen, een vriendelijke kale man schenkt Bush een glas witte wijn in. Hij is de favoriete cateraar van het Kremlin. Uiteindelijk houdt hij er de bijnaam ‘chef-kok van Poetin’ aan over.

Hotdogverkoper

De kale man is Jevgeni Prigozjin. Door velen wordt hij gezien als de op een na machtigste man in Rusland. Hij is de baas van Wagner, het huurlingenleger dat een belangrijke rol speelt in de oorlog in Oekraïne. Op dit moment vechten zijn mannen in de strijd om Bachmoet. Prigozjin is rijk, staat dicht bij Poetin (al is hun relatie onduidelijk; zijn ze nu wel of niet bevriend?) en deinst er niet voor terug om kritiek te uiten op de militaire leiding.

Voor veel waarnemers is het duidelijk: deze man heeft ambitie. Prigozjin is op weg naar het Kremlin, menen zij. Anderen denken dat hij zijn hand overspeelt en zomaar eens ‘uit een raam kan vallen’, zoals de laatste tijd opvallend vaak gebeurt met mensen die Poetin tegen de haren in strijken.

Hoe het ook zij, Prigozjin is een factor van belang in Rusland. En om daar te komen heeft hij een lange weg afgelegd: eerst achter de schermen, nu vol in beeld.

Jevgeni Prigozjin (1961) groeit op in Sint-Petersburg, de tweede stad van Rusland (en tevens de geboortestad van Poetin). Over zijn jeugd is niet al te veel bekend, behalve dat hij goed is in skiën en vechtsporten. Prigozjin verdient zijn eerste roebels met de verkoop van hotdogs op de vlooienmarkt. Het is 1990 en hij is net vrijgelaten uit de gevangenis, waar hij negen jaar heeft vastgezeten vanwege de gewelddadige beroving van een vrouw. De buit: dure schoenen en gouden oorbellen. Op zijn strafblad staan verder zaken als diefstal, fraude, aanzetten tot prostitutie en gokken.

Ontmoeting met Poetin

Met de hotdogs, die hij thuis met zijn vader klaarmaakt in de keuken, harkt hij per maand omgerekend zo’n 1000 euro binnen. Dat geld is voor hem het startkapitaal voor alles wat daarna komt. Hij wordt getypeerd als ‘hardwerkend, creatief en genadeloos’, precies de eigenschappen waarmee je je voordeel kunt doen in het wilde Rusland van de jaren negentig.

Na zijn hotdogavontuur wordt Prigozjin manager in de supermarktketen van een vriend, en na verloop van tijd zelfs deels mede-eigenaar. Ook waagt hij zijn kans in de casino- en hotelbusiness. Het is in deze periode dat hij Poetin ontmoet, die dan locoburgemeester van Sint-Petersburg is.

In 1996 zet Prigozjin een nieuwe stap: hij opent het eerste haute-cuisinerestaurant van de stad, Staraja Tamoznja – Het Oude Tolhuis, vrij vertaald. Daarna volgt Nieuw Eiland, waar hij onder meer de Franse president Jacques Chirac bedient. Hij zet ook het cateringbedrijf Concord op, waarmee hij een echt grote slag slaat. Waarschijnlijk heeft hij dat vooral te danken aan zijn Sint-Petersburgse vriend Poetin. Die zit inmiddels in Moskou, waar hij via het ministerie van Vastgoedbeheer, de staf van president Boris Jeltsin, het leiderschap van de geheime dienst en het premierschap uiteindelijk president wordt.

Met Concord sleept Prigozjin tal van opdrachten binnen. Het begint met het voeden van het Russische leger, dankzij de overname van een staatsmonopolie (naar verluidt met de hulp van Poetin, die meedeelt in de winsten). Maar al snel is het bedrijf ook in te huren voor het onderhouden en bouwen van barakken en andere militaire faciliteiten. Concord en zusterbedrijven krijgen volgens onder meer het Oekraïense onderzoekscollectief Molfar in de loop der jaren meer dan vijfduizend overheidsopdrachten, met een totale waarde van 3 miljard euro.

Daarnaast zet Prigozjin zich aan grote bouwprojecten. Zijn imperium wordt alsmaar groter, het geld stroomt binnen.

Geboorte van de Wagnergroep

In 2014 vallen Russische troepen het oosten van Oekraïne binnen. Poetin wil de separatisten steunen in de Donbas en op de Krim, maar wil niet dat iemand dat weet. Prigozjin heeft een oplossing: waarom stuur je er geen huurlingenleger op af? Dan kun jij blijven volhouden dat je er niets mee te maken hebt – er zijn tenslotte geen Russische troepen op de grond – maar je kunt wel maximaal invloed uitoefenen. En waarom jezelf beperken tot Oekraïne? Er zijn nog veel meer gebieden in de wereld waar Rusland een vinger in de pap wil hebben.

Hier wordt de Wagnergroep geboren. Althans, officieus. Het is een bedrijf dat lang niet bestaat, geen banden heeft met het Kremlin en tot voor kort ook niets te maken had met Prigozjin. Als oprichter wordt de Tsjetsjenië-veteraan en ex-commando Dmitri Oetkin naar voren geschoven. Van hem zou ook naam ‘Wagner’ komen: het is zijn gevechtsnaam, afgeleid van Richard Wagner, de favoriete componist van Hitler. Oetkin zou nazistische sympathieën hebben.

Niet lang daarna duiken de Wagner-huurlingen overal op. Eerst op de Krim, daarna op veel andere plekken waar Rusland zijn invloed wil doen gelden. In Syrië, in Libië, in Soedan, Mali, Mozambique en vooral in de Centraal-Afrikaanse Republiek (CAR). Ze vormen een vooruitgeschoven post van het Kremlin, met als bedoeling de Russische politieke en economische belangen te versterken.

Dreigt de positie van de pro-Russische president van de CAR, Faustin-Archange Touadéra, te verzwakken, dan komen ‘adviseurs’ van Wagner orde op zaken stellen. Ze doen dat met harde hand en intimidatie, maar ook via zogenoemde ‘soft power’. De mensen moeten weten dat de Russen hun vrienden zijn, dus worden er onder meer teken- en poëziewedstrijden voor kinderen georganiseerd. De hoofdprijs: een vakantie in een Russisch zomerkamp. Ook komt er dankzij Wagner een Miss Centrafrique en strijden jonge voetballers om de Cup van de Hoop.

Wagner doet dit natuurlijk niet gratis. Prigozjin wordt echter niet uitbetaald in roebels van Poetin, maar in goud, koper, uranium, olie en diamanten uit deze landen. Die maken hem rijker en rijker.

Legerleiding keert zich tegen hem

Uiteindelijk treedt de Wagnerbaas dan toch uit de schaduw. Op de beelden uit de gevangenis in Mari El, afgelopen september, bevestigt Prigozjin voor het eerst dat hij de grote man is. Het tekent zijn toegenomen ambitie. Als Poetin niet genoeg soldaten op de been kan krijgen, dan hoeft hij maar te bellen.

Prigozjin ontpopt zich tot de grote criticaster van de Russische legerleiding en minister van Defensie Sergej Sjojgoe. Die noemt hij incompetent, obstructief en ‘verraders’. Om te laten zien dat hij wel weet hoe het moet, storten zijn troepen zich in de strijd in de Donbas. Eerst verovert hij de stad Soledar. Zijn volgende doelwit is Bachmoet, waar het Russische leger al maanden vecht, maar amper terrein wint. Wagner deelt al snel in de malaise, omdat de Oekraïners ook daar taaier blijken dan gedacht.

Sterker: Prigozjins tegenstanders in het Kremlin en binnen de legerleiding zien een kans om hem een toontje lager te laten zingen én hun eigen positie te versterken. Waarnemers als het Institute for the Study of War en Ruslandkenner Mark Galeotti zien dat de Wagnertroepen in Bachmoet met opzet worden gebruikt als kanonnenvoer. Het leger laat de zwaarste gevechten aan de huurlingen, terwijl het zelf aan de zijlijn blijft staan om later de zege te claimen.

Zelfs Poetin lijkt het een beetje gehad te hebben met de grote mond van Prigozjin. Kremlinwoordvoerder Dmitri Peskov deelde een duidelijke sneer uit: “Soms gedragen onze vrienden zich zo dat we geen vijanden meer nodig hebben.”

Prigozjin vecht op dit moment voor zijn leven, aldus Galeotti in een artikel in The Spectator. ‘Poetin rekent mensen af op resultaten,’ schrijft hij. Prigozjin heeft die lang geleverd, maar nu hapert het. Hij is uiteindelijk natuurlijk helemaal geen vriend of bondgenoot van zijn voormalige stadgenoot, maar een middel, een wegwerpartikel. ‘Het maakt Poetin niet uit hoe nuttig je gisteren was, het gaat erom hoe nuttig je morgen bent.’