Ondanks sancties bleef de economie van Rusland bloeien. Hoe komt dat?

De banken konden nog gewoon handelen en de Europese Unie (EU) kocht nog gewoon Russisch gas. Toch sprak Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen al bij de presentatie van het eerste strafpakket tegen Rusland, op 25 februari 2022, de hoopvolle woorden dat de EU ‘Ruslands economie zou verlammen’. Dat blijkt niet gelukt. Moskou is niet paralytisch, het is amper verwond. Ook na tien sanctiepakketten van de EU, acht van de Verenigde Staten en talloze Britse strafpakketten, gaat het eigenlijk best goed met de Russische economie.

Onlangs becijferde het IMF de economische krimp van Rusland voor 2022 op 2,2 procent. Dat is niet veel voor een land dat een groot deel van zijn inkomsten uit gas zag verdwijnen.

Of die 2,2 procent echt klopt, betwijfelen deskundigen dan ook. Het is inmiddels moeilijk geworden om aan betrouwbare Russische cijfers te komen, dus de schattingen lopen behoorlijk uiteen. De Europese Centrale Bank berekende bijvoorbeeld een krimp van 5 procent. Maar ook dat is niet veel. Het is geen halvering van de economie, waar de Amerikaanse president Joe Biden nog op hoopte toen hij één van de eerste strafmaatregelen oplegde. Evenmin wijst het op een verlamde economie.

Afknijpen

Deze zaterdag kondigden de 27 EU-landen hun tiende sanctiepakket af. Nog eens 120 personen komen op de sanctielijst, plus allerlei goederen die een militair doel kunnen dienen. We ‘ontnemen de Russische economie vitale technologie en industriële goederen’, staat er in het persbericht. Dat zijn een stuk minder grote woorden dan een jaar geleden.

Want inmiddels kijken Von der Leyen en Biden wel uit met grootse uitspraken. Sancties, weten ze nu, zijn geen kwestie van de korte klap. Het is een zaak van de lange adem, van steeds een beetje verder afknijpen tot het na lange jaren écht pijn begint te doen.

‘De eerste verwachting was dat de Russische economie met 15 procent zou krimpen door de sancties. Dat is niet waar gebleken,’ schrijft Maria Demertzis, hoogleraar aan het Europese Universiteitsinstituut in Florence in een artikel voor de Brusselse economische denktank Bruegel. ‘Er wordt zelfs groei voorspeld voor 2023.’

Demertzis wijst erop dat de grootste inkomstenbronnen van Rusland, gas en olie, in het grootste deel van 2022 niet onder de sancties vielen. Sterker nog: Europese landen kochten er juist meer van in en tegen een hogere prijs, omdat ze hun gasopslagen wilden vullen. Die inkomsten droegen vorig jaar voor 45 procent bij aan de batenkant van de Russische balans. Het land verdiende er liefst 218 miljard euro mee. Dat geld kon worden ingezet om de koopkracht van de bevolking te steunen, zoals Europese regeringen dat ook deden.

“Het was naïef om te denken dat sancties zo snel effect zouden hebben, dat was wishful thinking,” zegt de econoom Nicolas Véron, die naast zijn werk bij Bruegel ook verbonden is aan het Peterson Institute for International Economics in Washington. Vorige week nam hij een podcast op over dit onderwerp.

Russische banken nog niet geblokkeerd

Véron gelooft dat het beter had gekund. Hij denkt dat de EU te lang bleef doorgaan met het kopen van Russisch gas en olie, en bovendien aarzelde op financieel terrein. “De sanctionering van de banken in Rusland was te langzaam en te beperkt. Nog steeds. Op dit moment is nog maar twee derde van de Russische banken uitgesloten van het Europese betalingsverkeer via Swift. Het is verbazingwekkend dat dit niet 100 procent is,” zegt hij.

Een andere verklaring voor het goede resultaat van Rusland is dat een groot deel van de wereld gewoon doorgaat met handeldrijven met dat land. Grote landen als China, India en Turkije hebben daar geen enkel probleem mee. Dat maakt ook het omzeilen van sancties mogelijk: Duitsland verkoopt geen drones meer aan Rusland, maar wel aan Turkije. Die verkoopt ze dan zonder enig probleem aan Moskou. Ook China fungeert als handige tussenstap voor Europese handel met Moskou.

Schimmige handel vindt zelfs plaats in de internationale wateren rond het Europese continent: volgens de Financial Times zijn voor de kust van Griekenland sinds begin dit jaar al zeker 23 miljoen vaten olie en benzine van het ene naar het andere tankschip overgeheveld. Het lijkt te gaan om grootschalige ontduiking van het olie-embargo.

“Er zit een lek in de sancties,” zegt Véron. Daar komt bij dat China, India en Turkije zich ook hebben opgeworpen als gretige koper van de goedkope energie die Rusland niet meer aan de EU kwijt kan.

Afdwingen kost tijd

Volgens Véron miste Europa tot nu toe ook de infrastructuur om sancties daadwerkelijk af te dwingen. Pas vorige week is er een internationaal sanctie-overleg ingesteld waaraan met de EU ook de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Japan, Canada, Australië, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Zwitserland en Oekraïne deelnemen. De EU heeft een speciale sanctiegezant afgevaardigd.

Véron: “De eerste sancties tegen het apartheidsregime in Zuid-Afrika werden in de jaren zestig ingesteld. Nelson Mandela werd in 1990 uit de gevangenis vrijgelaten. We moeten lessen leren van vroeger: het duurt lang voordat sancties pijn gaan doen.”

Uiteindelijk zal de tijd in het voordeel van het Westen zijn, vermoedt hij. Voor zover westerse bedrijven niet al zijn vertrokken, zullen ze dat op enige termijn wel gaan doen. De uittocht van hoogopgeleide Russen zal doorzetten. Bovendien kan Rusland dan misschien wel gas en olie aan China, India en Turkije slijten, maar die betalen daar wel minder voor dan Europa eerder deed.

Zodoende lijkt het er nog altijd op dat het Westen economisch aan het langste eind zal trekken, maar dat vergt wel meer uithoudingsvermogen dan eerst werd gedacht. Het betekent ook dat de EU een antwoord zal moeten vinden op de omzeiling van de maatregelen.