Marina Ovsjannikova hield live op de Russische tv een protestbord omhoog: ‘Ik heb veel moeten doorstaan’

Marina Ovsjannikova hield op 14 maart 2022 een protestbord omhoog tijdens een live uitzending van de Russische staatstelevisie. Haar kritiek op de invasie in Oekraïne kwam haar duur te staan: ze werd opgepakt en moest vluchten. ‘Toen ik op tv de tanks zag oprukken richting Kiev, kon ik niet meer eten of slapen.’

Halverwege het gesprek in hartje Amsterdam schiet Marina Ovsjannikova (44) in de lach. Als haar nachtelijke vlucht uit Rusland – samen met haar 11-jarige dochter – van afgelopen oktober ter sprake komt, herinnert ze zich dat ze nog een boete heeft openstaan voor het doorknippen van haar enkelband. “Die moest ik dragen vanwege mijn huisarrest. Tijdens onze vlucht naar het buitenland heb ik dat ding doorgeknipt en uit het autoraam gegooid. Daar staat een geldboete op van 100 euro. Ik denk dat die bekeuring nog heel lang blijft openstaan.”

Het is een flard uit het bijzondere verhaal van een buitenlandredacteur die twintig jaar werkte voor het nieuwsprogramma Vremja, dat elke avond wordt uitgezonden op het eerste Russische tv-kanaal (Pervy Kanal). Vremja is vergelijkbaar met het Achtuurjournaal. Miljoenen Russen kijken ernaar.

Ovsjannikova schreef aan haar keukentafel de tekst ‘No War. Stop de oorlog. Geloof de propaganda niet. Jullie worden hier voorgelogen. Russians against war’ op een witte poster en liet die zien tijdens de uitzending. Het duurde zes seconden totdat er door de regie werd weggeschakeld. Sindsdien staat haar leven op z'n kop. In haar boek No War beschrijft ze wat er daarna gebeurde.

Uw protestactie op tv is deze week een jaar geleden. Hoe zag afgelopen jaar ervoor u uit?

“Ik heb veel moeten doorstaan. Vooral de haatreacties die ik op sociale media kreeg, hakten erin. Die kwamen op een gegeven moment overal vandaan. Van mijn collega's, landgenoten, maar ook van de Russische oppositie en Oekraïners. Zij geloofden niet in de oprechtheid van mijn actie, dachten dat ik onder één hoedje speelde met het Kremlin. Zelfs Aleksej Navalny geloofde me op een gegeven moment niet meer.”

“Iedereen haatte me. Het zorgde ervoor dat ik een olifantenhuid kreeg. De laatste tijd is het trouwens een stuk rustiger met de online haat- en pestcampagne. En het contact met de politieke oppositie in mijn land is inmiddels ook weer prima. Ze hebben door dat het mijn eigen besluit was.”

Begrijpt u het wantrouwen? U werkte twintig jaar bij een nieuwsstation dat Poetins propaganda verspreidt. En u belandde niet meteen in de gevangenis.

“In het begin van mijn carrière bij Pervy Kanal konden we veel vrijere nieuwsuitzendingen maken. De laatste jaren is het verworden tot een grote propagandafabriek van het Russische regime. Er mocht niks positiefs over het Westen worden uitgezonden. Ik wilde mijn baan opzeggen, maar had geen fatsoenlijk journalistiek alternatief. Alle kritische media in ons land zijn verboden en wat er nog wel is, is volledig afhankelijk van het Kremlin.”

“Toen de oorlog in Oekraïne uitbrak, was dat voor mij een rode lijn. Ik heb zelf Oekraïens bloed, mijn jong overleden vader kwam er vandaan. Daarnaast weet ik wat de gevolgen zijn van een oorlog. Ik groeide op in Grozny, de hoofdstad van Tsjetsjenië. Tijdens de Eerste Tsjetsjeense Oorlog, half jaren negentig, moesten mijn moeder en ik vluchten. De stad waar ik opgroeide, werd vernietigd. Toen ik op tv de tanks zag oprukken richting Kiev, kon ik niet meer eten of slapen. Ik wilde een statement maken.”

Dat Ovsjannikova niet meteen achter slot en grendel werd gezet, vindt ze niet opmerkelijk. “Als ze me direct naar de gevangenis hadden gestuurd, zou ik een heldenstatus krijgen. Poetin zit niet te wachten op helden. Ik was een moeilijk geval. Een alleenstaande vrouw met twee kinderen, lastig om die lang vast te laten zitten. Dus gingen ze hun geliefde spionnenspelletjes spelen. Eerst was ik een spion van het Verenigd Koninkrijk, daarna kwam er weer een ander sterk verhaal naar buiten. Moskou deed er alles aan om verdeeldheid te zaaien.”

Dat werkte duidelijk niet in uw voordeel. U kwam in een informatieoorlog terecht. Met grote gevolgen voor uw gezin.

“Mijn ex-man en ook mijn moeder zien mij als een landverrader. Helaas is mijn zoon van 18 behoorlijk bewerkt door zijn vader, iemand die het beleid van Poetin door dik en dun steunt. Mijn zoon zat helemaal niet te wachten op huiszoekingen en getreiter van overheidsdiensten die we na mijn protest ondervonden. Hij is naar z’n vaders huis gegaan en nam zijn jongere zus mee. Ik voelde me verschrikkelijk. De oorlog heeft niet alleen in Oekraïne maar ook in Rusland miljoenen gezinnen verwoest. Naaste verwanten praten soms maandenlang niet met elkaar.”

Toen u vorig jaar terugkeerde naar Rusland, ging u door met uw protest tegen de oorlog. Ook nog een keer fysiek, vlak bij het regeringscentrum. Kent u geen angst?

“Nee, ik ben niet bang. Mijn missie is om zo veel mogelijk landgenoten het ware verhaal te vertellen. En te hopen dat mijn voorbeeld door anderen wordt gevolgd. Dat is hard nodig, want het zijn niet langer alleen de media die kwalijke propaganda verspreiden. Sinds het nieuwe schooljaar zijn er in Rusland ook speciale oorlogslessen op scholen. De kinderen moeten brieven schrijven en kaarsjes maken voor de soldaten aan het front, want zij zouden ons vaderland bevrijden en de nazi’s verdrijven. Tja, het wordt steeds gekker. Ondanks deze bewerking zijn er altijd nog mensen die best begrijpen hoe het echt zit. Maar ze durven zich niet in het openbaar uit te spreken, dan worden hun kinderen afgepakt en raken ze hun baan en eigendommen kwijt. Veel Russen steken hun kop in het zand.”

U stond dit najaar onder huisarrest en besloot een week voor het begin van uw proces naar het buitenland te vluchten. Samen met uw dochter.

“Ik had geen keuze. Als ik dat niet had gedaan, riskeerde ik een celstraf van zeker tien jaar en ze dreigden het voogdijschap van mijn jongste kind in te trekken. Het zou mijn dood worden, ik denk dat ik in de cel mijn polsen zou doorsnijden. Natuurlijk is het vreselijk dat ik mijn familie en land moest achterlaten. Mijn oude moeder, die zorg nodig heeft. Mijn ex, die mijn zelfgebouwde huis op de mooiste plek van Moskou heeft geannexeerd. Mijn lieve honden, die ik niet meer kan knuffelen. Voor de tweede keer in mijn leven ben ik op de vlucht voor oorlog. Maar weet je, in vrijheid kan ik meer voor de anti-Poetincampagne betekenen dan in de gevangenis.”

Samen met dochter Arina woont u sinds deze herfst in Parijs. Heeft u het gevoel dat u door Russische agenten wordt geschaduwd?

“Toen ik kort in Duitsland werkte (voor de krant Die Welt, red.), werd ik zeker gevolgd. Dat gevoel heb ik gelukkig in Frankrijk niet meer, want je wordt er paranoïde van. Er is beveiliging, maar daar kan ik geen details over loslaten. In Moskou zijn ze allang blij dat ik niet meer in de buurt ben. Arina en ik proberen ons leven op de rails te krijgen. We zijn nu op reis om het boek te promoten en ik heb op het gebied van mensenrechten interessante projecten op de rol staan. Er zit nu nog geen structuur in ons leven, er is niks normaals aan. Daar verlang ik weleens naar terug. Maar zolang Poetin aan de macht is, zal ik dat in Rusland niet langer vinden. Hij zal door het volk niet snel van z’n troon worden gestoten, te veel mensen zijn van hem afhankelijk. Het meest realistische scenario is dat mijn land de oorlog zo zwaar aan het verliezen is, dat hij door de Kremlinkliek wordt gepasseerd en plaats moet maken voor iemand anders. Uiteindelijk hoop ik vooral op een nieuwe Gorbatsjov, een leider die ons terugbrengt naar democratische waarden. Zodat duisternis weer licht wordt.”

Het boek No War van Marina Ovsjannikova (Nederlands vertaald) is vanaf nu te koop.