Nieuws
Hoe Russisch cultureel erfgoed de Oekraïners kan beschermen
Als de strijd om Kiev uitdraait op een echte stadsoorlog loopt precies dat culturele erfgoed gevaar waar Poetin de oorlog om is begonnen. En dat weet hij zelf ook.
“In ons museum zouden we nu bezig moeten zijn met de voorbereidingen van het elfde jaarlijkse Arsenal boekenfestival, maar in plaats daarvan moet ons team zich volledig richten op onze medewerkers, hun familie en de veiligheid van onze collectie.”
Directeur Olesia Ostrovka van het Arsenal-museum in het centrum van Kiev vroeg vrijdag om hulp via Artnet.com, een website voor de kunstwereld. Ze wees op het belang van een schilder als Kazimir Malevitsj voor de Europese cultuur. Sinds het verschijnen van haar stuk is niet meer van haar gehoord.
Die beroemde 20ste-eeuwse schilder Malevitsj is geboren in Kiev maar wordt doorgaans omschreven als Russisch. En daar heb je het al. Precies dat culturele erfgoed waar Vladimir Poetin het over heeft, de reden waarom Oekraïne integraal onderdeel zou moeten uitmaken van de ‘Russische wereld’, kan in gevaar komen door de oorlog die hij erom voert.
Angst of mededogen
“Het zou de reden kunnen zijn dat Russische troepen niet massaal Kiev beschieten,” zegt Sjeng Scheijen, slavist en auteur van verschillende boeken over de Russische cultuur. Angst of mededogen zullen de reden zeker niet zijn. Bij de strijd om Grozny in 1995 werd de toenmalige Tsjetsjeense hoofdstad door gevechten van man tot man zwaar beschadigd. En in 1999 door artilleriebeschietingen zelfs volledig vernietigd.
“Een mensenleven is Poetin minder waard dan de Sofiakathedraal,” zegt Scheijen. Hij is natuurlijk geen militair specialist. Maar van het belang van Kievs kroonjuweel, een monumentale kerk uit de elfde eeuw met dertien koepels, weet hij alles. “Het cultureel erfgoed dat op het spel staat is enorm. En het is gemeenschappelijk erfgoed. Kiev is de bakermat van Rusland. Daar is het Russische idee ontstaan, daar zijn de eerste kerken gekomen en van daaruit heeft het zich verspreid. De Sint-Sofiakathedraal is de eerste Russisch-orthodoxe kerk. Voor de Russen ook een enorm belangrijk heiligdom. Daar gáát deze oorlog volgens Poetin over: wat is Rusland eigenlijk?”
Voor het Holenklooster, ook uit de elfde eeuw, geldt hetzelfde. “Dat was de eerste grote verzameling van orthodoxe monniken. Daar worden nog altijd heel belangrijke vroeg-Russische geschriften bewaard.”
Met de grond gelijk gemaakt
In de Tweede Wereldoorlog is Kiev bijna met de grond gelijk gemaakt. Ook de kerken raakten zwaar beschadigd en dat geldt in Rusland nog altijd als een van de grootste schanddaden van die oorlog. “Ik denk dat ze proberen heel goed op te passen. Daarom verwacht ik geen artilleriebeschietingen op het centrum. Je kunt proberen alleen het presidentieel paleis te raken, maar dat ligt in de nabijheid van de Sofia.”
Het zou dus zomaar kunnen dat ‘Russisch’ cultureel erfgoed de Oekraïners beschermt. Althans in het historische hart van Kiev. “Ik denk dat Zelenski er daarom ook voor kiest om in het centrum te blijven in plaats van de strijd elders voort te zetten.”
Maar ja, een oorlog kan uit de hand lopen en het kan ook per ongeluk gaan. In Kiev zijn al appartementengebouwen geraakt. Daarom maakt Sjeng Scheijen zich grote zorgen. “Het kan zo mis gaan, dat weten wij zelf ook sinds MH17.”
Redding van Kiev
Hij is niet de enige. Andrea Riccardi, oprichter en leider van de bij de Paus populaire gemeenschap van Sant’Egidio, publiceerde vrijdag een manifest getiteld ‘Een oproep voor de redding van Kiev’. ‘Dit is een heiligdom voor christenen van over de hele wereld, dat vereist respect,’ schreef hij. Zijn voorstel: maak Kiev een ‘open stad’, die niet militair aangevallen mag worden. En ook Unesco heeft zaterdag in een verklaring bezorgdheid geuit.
“Natuurlijk maken wij ons grote zorgen,” zegt de voorzitter van de Nederlandse commissie van Unesco, oud-Kamerlid Kathleen Ferrier. Zij is zelf vele malen in Kiev geweest. “We verwijzen uitdrukkelijk naar het Haags verdrag van 1954, waarin het gaat om het beschermen van cultureel erfgoed in tijden van gewapend conflict.”
De Nederlandse commissie heeft er twee jaar geleden nota bene een speciale tentoonstelling over georganiseerd, Ferrier is juist bezig hem ook in het hoofdkwartier in Brussel te krijgen. Het is belangrijk dat militairen de waarde van cultuur kennen. De Unesco is al langer bezig zoveel mogelijk soldaten te voorzien van een stel speelkaarten, met op de achterkant van elke kaart een foto van een bijzonder monument dat te allen tijde moet blijven staan. Het kan net schelen: zoek je dekking achter een hoop stenen, of achter een bijzondere archeologische vindplaats?
En als het nou toch mis mocht gaan, en een van die prachtige kerken wordt geraakt? Ferrier: “Dan gaat er een belangrijk stuk identiteit verloren. Niet alleen van het Oekraïense volk, maar wereldwijd. Niet alleen religieus, maar veel breder. Dan raken we iets kwijt waar mensen zich mee identificeren. De waarde die het leven heeft, de waarde die je door wilt geven aan komende generaties, de waarde van schoonheid, van respect voor elkaar. Dat gaat dan verloren. Om met Churchill te spreken: Waar vechten we dan eigenlijk voor?”
