Het professionele schild van Frank van Vree viel af toen hij in Auschwitz een kaasmolentje zag

Wetenschappers vertellen deze zomer over dat ene inzicht dat het verloop van hun carrière bepaalt. Deze week: Frank van Vree, directeur Niod Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies.

‘Voor mij was de oorlog er altijd. Mijn vader was tewerk­gesteld in een munitiefabriek bij Leipzig. Hij had daar een flinke klap aan overgehouden. Tijdens mijn studie heb ik me beziggehouden met moderne geschiedenis. Mijn proefschrift ging over de jaren dertig, de opkomst van het nazisme en de rol van de media.

Bij de Tweede Wereldoorlog denk ik vooral aan de onbeschrijfelijke ellende in Centraal- en Oost-Europa. De gruwelijkheden daar kunnen we ons nauwelijks voorstellen. De racistische politiek had een sleutelrol, niet alleen tegen Joden, maar ook tegen geestelijk en lichamelijk gehandicapten, Polen en Russen.

Ik hou me bezig met de geschiedenis zelf, maar ook met de herinnering daaraan in onze huidige samenleving. Ik bezoek plekken waar die geschiedenis van terreur heeft plaatsgevonden. Zo was ik 25 jaar geleden voor het eerst in Auschwitz. Die ervaring heeft mijn kijk op die geschiedenis voorgoed veranderd.

Als onderzoeker blijf je op afstand. Je wilt vooral weten hoe de plek is ingericht en hoe mensen herdenken. In het museum zag ik plots, tussen de koffers, brillen en objecten van de Joodse slachtoffers zo’n ouderwets kaasmolentje, om restjes kaas te vermalen voor op het eten.

Ik realiseerde dat de mensen in dat kamp geen weet hadden waar ze naartoe zouden gaan, in wat voor onbeschrijfelijke ellende ze terecht zouden komen – de gedachte dat zo’n kaasmolentje van pas zou kunnen komen! Dat molentje is voor mij een symbool van de onvoorstelbaarheid en absurditeit van die gruwelijke geschiedenis.

Ik werd heel emotioneel. Mijn professionele schild viel af, de werkelijkheid kwam totaal binnen. Sinds dat moment kan ik niet meer naar de geschiedenis kijken zonder dat gevoel te krijgen.”

Van Jim Jansen verscheen onlangs Voetballers zijn net bewegende deeltjes met nog 55 andere eurekamomenten van Nederlandse en Vlaamse wetenschappers. New Scientist, €14,99.