De ‘toiletrevolutie’: hoe Chinese demonstranten de censuur proberen te omzeilen

‘Meer lockdowns! We willen meer lockdowns! Ik wil een coronatest doen!’ Het zijn verrassende leuzen om te horen bij een antilockdownprotest. Toch scandeerden demonstranten in Peking dit weekend precies die tekst, zij het met flink sarcastische ondertoon.

Duizenden Chinezen kwamen dit weekend bijeen, van Sjanghai tot Peking, om te protesteren tegen China’s zerocovidbeleid. Aanleiding voor die protesten is een brand waarbij afgelopen donderdag tien mensen omkwamen in de stad Ürümqi, in uiterst westelijk China, dat al 100 dagen in een strenge lockdown zit. Vanwege de strenge coronamaatregelen zouden de slachtoffers niet uit hun brandende gebouw hebben durven ontsnappen.

En dat roept woede op, bij steeds meer Chinezen. Maar openlijke kritiek is gevaarlijk – de afgelopen weken arresteerden de autoriteiten vele demonstranten. Dus scandeerden de critici in Peking een tegenovergestelde boodschap: dat de lockdown nog maar lekker lang mag aanblijven.

Billboards, fietszadels en bussen

Steeds vaker gebruiken jonge Chinezen creatieve manieren om actie te voeren en tegelijkertijd censuur te omzeilen, ziet Manya Koetse, sinoloog en hoofdredacteur van What’s on Weibo, een Engelstalige website die Chinese sociale media volgt. “Zo proberen mensen op niet-digitale manieren hun stem te laten horen.”

De beweging werd spontaan de ‘toiletrevolutie’ gedoopt toen in oktober demonstranten wc-hokjes in Peking met anti-Xi-graffiti bespoten.

De antilockdownprotesten zijn op talloze publieke plekken te vinden. In de bus, op billboards en op fietszadels verschijnen stickers met de tekst ‘Xi Jinping is een grenzeloze keizer’. In het centrum van Peking ontrolde een demonstrant twee banners over een snelwegbrug, waarop Xi Jinping als ‘despotische verrader’ werd omschreven. En in metro’s gebruiken jongeren de airdropfunctie op hun iPhone om foto’s met protestleuzen ongevraagd te sturen naar medepassagiers.

Witte A4’tjes

In de publieke ruimte protesteren Chinezen bovendien tegen de censuur waarmee de Chinese overheid antilockdownkritiek probeert tegen te houden. “Dit weekend hielden demonstranten witte A4’tjes omhoog, zonder tekst,” vertelt Koetse. “Het is een protest tegen dat wat niet gezegd mag worden.” Diezelfde tactiek gebruikten Russische demonstranten eerder dit jaar al om tegen de oorlog in Oekraïne te demonstreren.

De toiletrevolutie is een wisselwerking tussen online en offline protest: ook op internet proberen jonge Chinezen op creatieve manieren zichzelf te beschermen. “Zo plaatst men berichten op sociale media met de tekst: ‘Ik wil hier iets over zeggen, namelijk: ...’,” vertelt Koetse. “En dan puntje, puntje, puntje.”

Die cryptische bewoording heeft nog een ander voordeel: het ontglipt China’s vernuftige censuursysteem en kan zo ook de buitenwereld bereiken. “Daarom spellen demonstranten woorden anders dan normaal, of ze gebruiken compleet andere termen.” Veel kritische berichten zijn bovendien geschreven in het Kantonees, een Chinese taal die de overheidsfilters makkelijker ontglipt dan het officiële Mandarijn.

De voorhoede van die antilockdownprotesten: jonge mensen, die zich zowel offline als online uitspreken tegen het strenge Chinese zerocovidbeleid. Op elite-universiteit Tsinghua hielden studenten dit weekend papieren met de wiskundige formule van Friedmann omhoog, een verwijzing naar ‘freed man’, of ‘freedom’. Op universiteiten hangen verscheurde of overgespoten anti-Xi-posters, die Chinese studenten later ook op buitenlandse universiteiten hingen – inclusief de Rijksuniversiteit Groningen.

Dankbaarder zijn

Ook van ouderen kreeg de toiletrevolutie steun, vertelt Koetse. “Ze zeiden: dit is onze toekomst niet, het zijn de jongeren die het moeten doen.” Maar de beweging heeft ook critici, zegt Koetse. “Steeds meer hoor je dat ouderen ook zeggen dat China een relatief succesvol coronabeleid heeft gevoerd, met weinig doden, en dat jongeren daar wat dankbaarder voor zouden mogen zijn.”

Sommigen vragen zich bovendien af waar precies voor wordt geprotesteerd, zegt Koetse. “In Peking is van alles geroepen: ik wil naar mijn werk, ik wil weer naar de film kunnen, ik wil testen, ik wil geen coronabeleid meer. De beweging is zo groot geworden dat ze volgens critici eenheid verliest.”

Ook lijkt het slimme censuurprotest tegen zijn grenzen aan te lopen. Op Chinese sociale media waren maandag veel cryptische berichten en referenties naar de witte A4’tjes niet meer te vinden. En wie er zoekt naar Chinese steden, ziet vooral een ellenlange stroom van berichten waarop escorts in schaars gehulde kleding hun diensten aanbieden. Mogelijk wil de Chinese overheid met die berichten de protestberichtgeving overspoelen.