Wandelen in Amsterdam langs de fietstochten van de Joodse schrijfster Etty Hillesum

A. Dagboeken

Op 3 februari 1941 werd Etty Hillesum verliefd op therapeut Julius Spier en op zijn aanraden begon ze een dagboek. Het was het begin van een serie dagboeken die zorgt dat ze na haar dood in Auschwitz voortleeft. Deze wandeling is een ode aan haar.

We starten bij de Gabriël Metsustraat 6, waar ze vanaf 1937 woonde. Hier beschreef ze op vrijdagochtend 28 november 1941 haar fietstocht op weg naar haar geliefde: ‘We wonen niet onder hetzelfde dak. Ik ben van hem gescheiden door vijf straten, één hele lange en vier kleinere, door een brug en door een gracht. Als ik van hem ben weggefietst staat er op míjn bureau het kleine zwarte telefoontoestel en net zo een wonder der techniek staat er op zíjn overladen werktafel. En die verbinden ons dan weer.’

De huizen aan de Gabriël Metsustraat 2-6 waren ooit een stalhouderij en later een garage. In de jaren 2010 ontwikkelde de eigenaar plannen om de huizen te slopen. Na protesten werd de sloop voorkomen, het is nu een gemeentelijk monument vanwege de erfgoedwaarde en de herinnering aan de vermoorde Amsterdamse Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

B. Duitse onderdrukkers

Hillesum schreef in haar dagboeken over de liefde, haar vriendschappen, de oorlog, hoop en het bestrijden van haatgevoelens. Ook het huis komt voor in de dagboeken en met name haar uitzicht op het Museumplein. Door haar raam zag ze de ijsbaan en het Rijksmuseum. ‘Al drie jaar leef ik in deze kamer, ik ben dankbaar voor iedere dag dat ik er leef en werk.’

Aan het Museumplein woonden in de Tweede Wereldoorlog vele Duitse onderdrukkers. De hoogste Duitser in Amsterdam was Hans Böhmcker en hij hield kantoor in de villa Museumplein 19, tegenwoordig het Amerikaanse consulaat. In de panden ernaast, op de nummers 13, 15 en 17, zetelden Duitse legerleiders en politie. Op 18 mei 1942 bracht SS-leider Heinrich Himmler een bezoek aan Nederland en hield hij op het Museumplein een toespraak. Op de plek waar de organisator van de Holocaust een toespraak hield, bevindt zich het monument ter nagedachtenis aan de vrouwen van concentratiekamp Ravensbrück.

C. Etty Hillesumbrug

Etty Hillesum weigerde onder te duiken en bewoog zich per fiets en later te voet door de stad. Als we haar beschrijving goed lezen moet ze op weg naar haar geliefde Spier langs het Concertgebouw zijn gefietst over de J.W. Brouwersstraat (voorheen de weg langs het Concertgebouw), verder door de De Lairessestraat, en linksaf via de Emmastraat richting de toen nog houten brug 409. Vorige week opende burgemeester Femke Halsema hier de Etty Hillesumbrug die het midden markeert van de afstand tussen de woonhuizen van de beide geliefden: precies 1,1 km vanaf de voordeuren van Etty en Julius.

De huidige brug is ontworpen door Dick Slebos en kwam er pas in 1961 en was tot onlangs officieel naamloos. In de volksmond heette de brug de Muziekbrug naar de vele componistenstraten in de buurt. In 2016 liet de gemeente nog onderzoeken waar de voorkeur naar uitging: de officieuze naam officieel maken, een nieuwe brugnaam of naamloos blijven. Er werd toen voor de laatste optie gekozen, maar nu prijkt alsnog een toepasselijke naam op de brug.

D. Pennen in de kou

We volgen Etty via de Willem Witsenstraat en de Michelangelostraat. ‘Plotseling op de hoek van de Apollolaan en de Michelangelo kreeg ik de noodzakelijke behoefte iets in een blocnote op te schrijven. En daar stond ik te pennen in de kou.’ (Uit Etty Hillesum. Het verzameld werk 1941 – 1943, pag. 64).

E. Verliefdheid en vriendschap

Courbetstraat 27 was het woonhuis van de uit Duitsland gevluchte Julius Spier (1887-1942), Etty’s handlezer, therapeut, leraar, vriend en minnaar. Als leerling van psychiater C.G. Jung ontwikkelde Spier een nieuwe vorm van handlezen en hij noemde dit psycho-chirologie. Zowel Julius als Etty beleefde hun verliefdheid en vriendschap naast andere intieme relaties. Een voorbeeld van de ruimte die Etty Hillesum bewust binnen en buiten haar werk opzocht.

F. Ontmoetingsplaats

We lopen via de Beethovenstraat terug naar waar vroeger op nummer 9 Café de Paris zat, een ontmoetingsplaats voor veel Duitse Joden en voor Etty en haar vrienden. Ook hier kwam een einde aan. Met Etty in gedachten, mijmerend over haar tragiek, lopen we terug door de buurt die ze zo nauwgezet beschreef.

Walking Amsterdam, door Floor van Spaendonck en Gijs Stork, Uitgeverij Fjord, €24,50.