Tom Grosfeld schrijft over onze obsessie met efficiëntie: ‘Stop met jezelf als een bedrijf te zien’

Soms denkt Tom Grosfeld nog weleens terug aan zijn studententijd. Hij ging naar de kroeg, volgde colleges en sprak af met vrienden. Een zorgeloze periode, waar hij toch af en toe van wakker ligt: had hij die tijd niet nuttiger moeten besteden? Een typische gedachte voor een agendahedonist, het type mens dat hij beschrijft in zijn boek. Die wil zo min mogelijk tijd verspillen en zo veel mogelijk doelen behalen, ook in zijn vrije tijd.

Wat kenmerkt een agendahedonist?

“Iemand die geniet op de klok, die zijn hedonistische uitspattingen planmatig organiseert en dus doelmatig benadert. Recreatief drugsgebruik bijvoorbeeld, maar hedonisme verwijst ook naar alles waar we plezier uit halen: hardlopen, naar het theater gaan, een bad nemen, met de kinderen naar de speeltuin gaan, met vrienden op het terras zitten, vrijen.”

“Een agendahedonist benadert dat soort activiteiten niet meer spontaan, maar vanuit dezelfde logica en ambities als zijn werktijd. Hij gaat nog wel naar een festival omdat hij daar zin in heeft, maar over het algemeen gaat hij berekender met zijn vrije tijd om. Het moet allemaal ergens toe leiden. Daardoor gaat hij zijn bestaan door een steeds rationelere en doelmatigere bril bekijken. Hij ziet zichzelf als een soort onderneming. Alles wat hij onderneemt, moet in zekere mate bijdragen aan het succes daarvan.”

Hoe uit zich dat in jouw leven?

“Mijn vrije tijd staat vaak in dienst van mijn werk, om maar iets te noemen. Ik kan mezelf wel voorhouden dat ik in het weekend lekker ontspannen een boek ga lezen, maar uiteindelijk kies ik toch boeken over onderwerpen waar ik mogelijk over kan schrijven. En waar ik vroeger nog weleens wandelde omdat ik daar simpelweg zin in had, doe ik dat nu alleen wanneer ik denk dat ik mijn hoofd leeg moeten maken omdat ik vastloop. Ik zet het tactisch in.”

“Even nietsdoen of lummelen lukt ook slecht. Als mijn vriendin onze jongste op bed legt, word ik onrustig. Dan denk ik meteen: ik heb nu vrije tijd, hoe ga ik dit optimaal benutten?”

Heeft dat niet ook met leeftijd en levensfase te maken?

“Ja, vooral hoogopgeleide twintigers en dertigers in de Randstad passen in het profiel van de agendahedonist dat ik in mijn boek schets. Maar omdat het een spectrum is, zullen veel mensen zich er wel in herkennen. Ik gok dat het in Amsterdam misschien wel generatieoverstijgend is; dat ook veertigers of vijftigers zich in de agendahedonist herkennen.”

Wat is er mis met streven naar efficiëntie?

“Je leeft maar een jaar of tachtig, dus het is helemaal niet gek dat je alles uit het leven wilt halen. Maar het onbevangene, het spontane en het onverwachte verdwijnt door alles van tevoren in te plannen. Alles is gekaderd binnen de kapitalistische en neoliberale manier van denken: alle persoonlijke groei die je doormaakt en alles wat je doet, moet bijdragen aan je carrière, aan je marktwaarde. Je kunt ook los van succes en carrière groeien, maar die zaken zijn bijna niet meer van elkaar los te koppelen. In mijn boek vraag ik me af: moeten we dat willen?”

Waar komt die optimalisatiedrang vandaan?

“Dat is een eeuwenoud opvoedingsproces. In mijn boek haal ik de Duitse socioloog Max Weber aan, die al in het begin van de twintigste eeuw zag dat mensen steeds doelmatiger en rationeler werden. Hij zocht de oorzaak daarvan bij het protestantisme en het kapitalisme, waarin een ethos van hard werken ontstond. De kapitalistische tijdsgeest leek even op z’n eind toen mensen massaal tegen de invoering van tien- en twaalfurige werkdagen protesteerden, zo’n honderd jaar geleden.”

“Ook in de jaren zestig werd er geprotesteerd: de hippiegeneratie wilde geen gedachteloos werk meer uitvoeren, maar werk doen waarin ze hun creativiteit in kwijt konden. Maar wat begon als een tegenbeweging, werd door het kapitalisme opgeslokt. Het bedrijfsleven incorporeerde alle waardes die mensen belangrijk vonden: zelfstandig werken, vrijheid, creativiteit. Zelfs de grootste antikapitalisten kwamen gewoon bij een bedrijf te werken. Een bedrijf dat cool en hip was, met losse bedrijfsstructuren en ruimte voor ontwikkeling. Het idee dat je van je passie je werk moet maken, is in die tijd opgekomen.”

Het is toch niet slecht om werk te doen dat je leuk vindt?

“Nee, ik ben blij dat ik van mijn passie mijn werk heb gemaakt. Het is een verworvenheid, maar daardoor zijn er ook geen grenzen meer. Met mijn boek wil ik op dat gevaar wijzen. In de jaren zestig gingen mensen superhard werken, omdat ze hun passie er zo goed in kwijt konden dat ze zich gingen identificeren met hun werk. Persoonlijke groei werd belangrijk. Maar die stroming kwam samen met het neoliberalisme, waardoor we uiteindelijk werden aangemoedigd onszelf te zien als ondernemende concurrenten, die voortdurend aan hun ‘ik-bv’ werken. Deze neoliberale manier van denken zit nog steeds in onze maatschappij verankerd. Zoals Steve Jobs eens zei: ‘Wil je tevreden zijn in het leven, dan moet je je werk geweldig vinden.’”

Digitale technologie speelt een grote rol in het leven van de agendahedonist, schrijf je. Welke?

“Technologie faciliteert en stimuleert ons zo efficiënt mogelijk te leven. Door digitale technologieën als de smartphone en tijdbesparende apps ontstond een nieuwe manier van denken. Via de smartphone werd alles direct voor ons beschikbaar, met een swipe geregeld. Terwijl we ons daarvoor moesten neerleggen bij allerlei inefficiënte handelingen om iets te ervaren: boodschappen doen, een film kijken, mediteren, onze fiets repareren. Tegenwoordig kunnen we onze mail beantwoorden terwijl we ons kind in bad doen. Het gevolg is dat we altijd aanstaan. We gaan niet eens meer naar de wc zonder onze telefoon erbij te pakken.”

Om de agendahedonist beter te begrijpen, ging je mee met een millennialweekend. Wat is dat?

“Een Amsterdamse coach organiseert dat voor millennials. Je gaat hierbij een weekend met een groepje aan je persoonlijke ontwikkeling werken. Ik ging mee omdat ik een soort onbehagen voelde bij de coachingsindustrie, wat ik niet direct kon duiden. Uiteindelijk kwam ik erachter waar dat ’m in zat: het weekend wordt gepresenteerd als een medicijn tegen de prestatiemaatschappij, maar daar bleek het juist deel van uit te maken. Alle persoonlijke groei stond in teken van de markt. Je moest bijvoorbeeld je kernwaarden en -kwaliteiten onderzoeken, maar al snel bleek dat die alleen maar waarde hadden wanneer ze goed van pas kwamen binnen onze carrière.”

Een bedrijfsmatige kijk op persoonlijke ontwikkeling.

“Ja, we moesten een bedrijfsplan voor het leven opstellen. Er vloeiden geen dingen uit die jou als persoon sterker zouden maken, maar alleen ‘jezelf als ondernemer’. We bleven binnen het neoliberale kader opereren. Eén man uit de groep zag zichzelf duidelijk nog niet als ondernemer – heel fijn. Hij werd niet superenthousiast van zijn werk, maar had een prima baan en verdiende goed. Daarnaast deed hij dingen die hij leuk vond: sporten, avonturen opzoeken, reizen. De coach moedigde hem daarvan zijn werk te maken, zijn passie te volgen. Maar als hij dat zou doen, zou hij daar serieuze, doelmatige bezigheden van maken. Dan verdwijnt dat belangeloze. Andere opties, zoals minder dagen werken en de rest van de tijd je passie volgen, werden niet eens verkend.”

Kan een agendahedonist afkicken van zijn eeuwige optimalisatiedrang?

“Dat is niet makkelijk, want we kunnen bijna niet meer buiten de kaders van het neoliberale systeem denken. Toch hoop ik een mentaliteitsverandering in gang te zetten. Dat is de eerste stap naar een spontaner, ondoelmatiger leven, denk ik. Ik schrijf bijvoorbeeld dat we eens wat belangeloze handelingen in ons leven kunnen inbouwen, zoals uitgebreid koken, spelen of een muziekinstrument leren bespelen.”

“Alleen als ons vertrouwen in het neoliberalisme afbrokkelt, ontstaat er ruimte om andere manieren van leven te verkennen. Al is het een beproefde neoliberale techniek om een beroep doen op een mentaliteitsverandering: hoe verwoestend de invloed van het systeem ook is, de oplossing moeten we vinden in onszelf. Toch zie ik geen andere mogelijkheid. We zijn als individu niet verantwoordelijk voor deze klinische manier van leven, maar het is te belangrijk ons eraan te onttrekken.”

Tom Grosfeld: Agendahedonisme, Uitgeverij Vrij Nederland, €22,99.