Fotograaf Karine Versluis onderzoekt haar Oekraïense wortels: ‘Ik wilde mijn oma’s stem laten horen’

In het project Debaltsevo, Where Are You? onderzoekt fotograaf Karine Zenja Versluis (42) haar Oekraïense wortels. Een verhaal dat begint bij haar oma in Leerdam, maar door de actualiteit noodgedwongen van richting verandert.

Het is 2012 als fotograaf Karine Versluis besluit dat het de hoogste tijd is om het onbekende stuk van haar familiegeschiedenis uit te pluizen. De lijn teruglopen die via haar vaders moeder in Oost-Oekraïne begint. Een kwart van haar identiteit die haar tweede voornaam Zenja representeert, maar waar ze nooit aandacht aan heeft besteed, simpelweg omdat baboesjka – oma in het Russisch – er niet over sprak en de rest van de familie ook niet.

De weinige herinneringen die er waren hingen aan de muur in haar oma’s woonkamer in Leerdam. In de vorm van ingelijste enveloppen met niet te ontcijferen Russische teksten en stempels met afbeeldingen van vliegtuigen en straaljagers uit het Sovjettijdperk. En oma sprak Nederlands met Slavisch accent. Versluis: “Ik liep al langer rond met het idee mijn identiteit te onderzoeken, maar er kwamen steeds projecten tussendoor. Toen ik er klaar voor was, bleek mijn oma licht dementerend en helemaal niet te kunnen en misschien ook niet willen praten over haar jeugd.”

Versluis probeerde haar aan de praat te krijgen met behulp van haar vaders dia’s, die hij begin jaren zeventig had gemaakt tijdens een familiebezoek aan haar geboortestad. Ook daaruit kwam weinig bruikbare informatie. Versluis besluit in 2013 dat ze zelf naar oma’s geboortestad in de Donbas af moet reizen om foto’s te maken. De informatie die ze tot dan toe had verzameld was summier: Zenja wordt in 1921 geboren in Debaltseve. In de Tweede Wereldoorlog ontmoet ze haar Nederlandse man tijdens de dwangarbeid in een Duitse fabriek en gaat na de oorlog met hem in Leerdam wonen. Samen krijgen ze vier kinderen, onder wie Versluis’ vader.

“Alleen al over de naam Debaltsevo, zoals mijn oma haar geboortestad noemde, bleek veel te doen. Omdat in Oost-Oekraïne vóór 2022 voornamelijk Russisch gesproken werd en niet Oekraïens of Surzhyk, een mix van beide talen. De Oekraïense naam van de stad is Debaltseve. Ik besluit toch Debaltsevo te gebruiken als titel voor mijn boek en tentoonstelling omdat mijn oma de stad zo noemde. De andere plaatsen in het boek zijn wel naar het Oekraïens vertaald. Ik heb er slapeloze nachten van gehad, zeker gezien de huidige oorlog, maar ik wilde mijn oma’s stem laten horen.”

Demonstraties

In 2013 komt Versluis uit bij de website van een artist in residence in Donetsk, 30 kilometer van Debaltseve, waar ze hoopt een werkplek te kunnen regelen. Ze ontdekt via de website dat de Oekraïense componist Maxim Shalygin in Den Haag werkt en woont en zoekt contact.

“Ik werd door Maxim en zijn vrouw Anna aan een kunstenaar in Donetsk gekoppeld, Sasha, en die zou mij helpen om naar Debaltseve te gaan. Het plan was om de stad te fotograferen en met de foto’s terug naar oma te gaan en zo zou zich de familiegeschiedenis vanzelf ontvouwen. Alles leek geregeld, totdat het begon te rommelen in Oekraïne. Demonstraties tegen het pro-Russische regime van Janoekovytsj werden grimmiger en zorgden er in 2014 voor dat de president naar Rusland vluchtte. Ik mailde Sasha of het nog door kan gaan, en hij antwoordde: ‘Oh, in Donetsk gebeurt echt nooit wat, sleeping city, dus kom maar gewoon.’”

“Ik zou in maart 2014 vertrekken, maar toen in februari 2014 de Krim werd bezet door de Russen ging het snel de verkeerde kant op. En dus ging mijn zoektocht noodgedwongen online verder. Ik kwam erachter dat mijn oma als 21-jarige in de oorlog samen met haar zussen, en miljoenen andere Oekraïners, naar Duitsland was gedeporteerd om dwangarbeid te verrichten voor de Duitse oorlogsindustrie, de zogenoemde Ostarbeiter. Haar moeder bleef met haar 17-jarige zoon achter in Debaltseve, dat zwaar gebombardeerd werd. Mijn oma heeft haar moeder en broer daarna nooit meer gezien.”

In april 2014 besluit Versluis de zoektocht op pauze te zetten. Een maand later volgen de ontwikkelingen zich ineens snel op: de zelfverklaarde Volksrepubliek Donetsk is uitgeroepen met een eigen pro-Russische regering en vlag en er wordt stevig gevochten in de regio. In juli overlijdt oma en twee dagen later, op 17 juli 2014, stort de MH17 neer, slechts 25 kilometer van Debaltseve. Of ze wil of niet: Oekraïne komt wederom terug in Versluis’ leven.

Fotorolletjes en wat as

Half januari 2015 ziet ze op CNN de ondertitel The battle of Debaltsevo verschijnen met beelden van een belegerde stad. Het strategisch gelegen Debaltseve, met een knooppunt aan treinrails, is omsingeld door separatisten en wordt wederom zwaar gebombardeerd. De strijd duurt een maand; 80 procent van de bevolking vlucht via een corridor naar veilig Oekraïens gebied. Ondertussen bestaat oma’s stad niet meer.

“Aan mijn familie had ik gevraagd of ze wat as achter konden houden, zodat ik oma terug kon brengen naar Oekraïne. Ik wilde het eigenlijk in Debaltseve uitstrooien, maar dat was nog altijd oorlogsgebied. In plaats daarvan ging ik in 2016 met een zak vol 35mm-fotorolletjes en wat as op weg naar Kiev. Ik heb een rondreis gemaakt via Odessa en Kamianske, en haar as uitgestrooid vanuit een rubberbootje in de rivier Dnipro, omdat mijn oma van zwemmen hield een goede tweede bestemming, vond ik.”

“De foto’s waren meer vakantiefoto’s dan onderdeel van mijn project, aangezien ik niet naar mijn roots in de Donbas kon. Toen dacht bedacht ik plan B aan de hand van de vraag: wat maakt een stad nog meer? De mensen die er wonen, die hebben de verhalen.”

Het dichtstbij komt ze uiteindelijk via drie families, die ze via Facebook ontmoet. Gezinnen die in 2015 uit Debaltseve gevlucht zijn naar elders in het land. Door hun ogen en aan de hand van persoonlijke foto’s maakt ze toch kennis met Debaltseve. Met een rondreis van drie weken langs de gezinnen op hun nieuwe adressen, in 2017 en 2018, komt het project alsnog van de grond.

Opnieuw vluchten

Haar project, dat begon als een persoonlijke zoektocht was al lang en breed ontaard in iets veel groters. “Als mijn oma gewoon haar verhaal had verteld en ik op en neer naar Debaltseve was gegaan om foto’s te maken, was het binnen enkele maanden afgerond. Nu werd het project onderdeel van mijn leven. De mensen die ik ontmoet heb, zijn familie geworden. En elke keer gebeurt er weer iets ongelooflijk heftigs, waardoor ik nog dieper met mijn Oekraïense identiteit verbonden raak. Zoals op 24 februari 2022, het begin van de oorlog, een daad van agressie die ervoor zorgde dat de gezinnen die ik volgde opnieuw moesten vluchten.”

Zo komt het dat ze tien jaar na het begin van haar zoektocht, in het voorjaar van 2022, op de Dam staat te demonstreren tegen de oorlog en in de Amsterdamse straat waar ze woont Oekraïense vlaggen wapperen. “Mijn persoonlijke zoektocht werd steeds ingehaald door de realiteit. Ik voel me nu, hoe cheesy het ook klinkt, completer. Het stukje Oekraïne heeft een plek gekregen in wie ik ben. Tien jaar geleden was de enige link mijn tweede voornaam, de naam van mijn oma. En het grappige is dat ik erachter ben gekomen dat Zenja een heel gangbare naam is in Oekraïne. Terwijl het in Nederland altijd als bijzonder werd ervaren. Nu ken ik minstens vijf Zenja’s.”

Fotoboek Debaltsevo, Where Are You?, The Eriskay Connection, €35. Tentoonstelling in Framer Framed, Oranje-Vrijstaatkade 71, tot 5 maart, en in OBA-Oosterdok, Oosterdokskade 143, van 9 maart tot 29 april.