Soundtrack van beeldloze horror in het Amstelpark

Buiten ligt het Amstelpark er rustig bij, maar binnen krijsen de varkens. Je zult ze echter nergens zíén in het glazen huis van expositieruimte ­Zone2Source. Ze maken namelijk deel uit van het geluidskunstwerk Waiting Room van het Finse duo Gustafsson & Haapoja, oftewel beeldend kunstenaar Terike Haapoja en schrijver Laura Gustafsson. Daarvoor werkten ze samen met sounddesigner en landgenoot Jaakko Autio, die opnamen maakte in het deel van een slachthuis waar de varkens verbleven voordat ze de volgende dag gedood zouden worden.

Met behulp van zestien speakers wordt een overtuigend, ruimtelijk ­geluidsbeeld neergezet; wanneer er plots een varken hard lawaai begint te maken, draai je automatisch je hoofd die kant op – om vervolgens niets te zien. Waiting Room lijkt behoorlijk op de ongemakkelijke soundtrack van beeldloze horror, vol onheilspellende geluiden, ijselijk gegil en schrik­momenten. Je weet weliswaar hoe een varken klinkt, maar er is genoeg te horen dat niet goed thuis te brengen is, waaronder allerlei gesis en mechanische geluiden. Je hebt geen idee wat er precies aan de hand is.

Aan het zicht onttrokken

De visuele afwezigheid van de varkens rijmt met de manier waarop slachthuizen aan het zicht onttrokken worden. Dat heeft deels te maken met de verplichte afstand tussen abattoir en woonhuizen, vanwege de stankoverlast, maar ook omdat het nu eenmaal – ook voor veel vleeseters – een naar idee is dat dieren geslacht worden om geconsumeerd te worden.

De publieke opinie zit natuurlijk ­bepaald niet mee, ook vanwege de slechte omstandigheden voor de dieren. Bovendien laten slachthuizen zich moeilijk benaderen, ervoeren Gustafsson, Haapoja en Autio. Geen enkel slachthuis in Nederland wilde meewerken aan het geluidskunstwerk. Uiteindelijk hadden ze in een ander land beet, maar niet vóór een betaling aan het slachthuis en het tekenen van een geheimhoudingsplicht. De locatie mag onder geen ­beding bekend worden gemaakt.

Mens als middelpunt

Waiting Room sluit aan bij de projecten die Gustafsson & Haapoja eerder samen hebben gemaakt en die vaak het wereldbeeld ter discussie stellen waarin de mens het middelpunt vormt. Eerder maakten ze bijvoorbeeld exposities die voortkwamen uit het gedachte-experiment hoe vee en andere niet-menselijke levens­vormen musea zouden inrichten om hun eigen geschiedenis te tonen.

Een dergelijke insteek is in Waiting Room niet zozeer terug te zien; het werk draait juist om de mens die ­andere levensvormen als onder­geschikt ziet. De kunstenaars benadrukken dat de varkens bovendien níét als metaforen gezien moeten worden voor menselijk gedrag of situaties, al zit de wachtkamer uit de titel natuurlijk wel op het randje.

Gekrijs en gestommel

Een dergelijke thematiek had te activistisch en daardoor te eendimensionaal kunnen uitwerken, maar Gustafsson & Haapoja kiezen voor een ongemakkelijke, nauwelijks visuele vorm die veel associaties oproept. ­Tijdens het gekrijs en gestommel is bijvoorbeeld steeds het strak aangelegde park te zien: veel groen voor een gebied in een grote stad, maar ook enorm mensgericht. Je kunt er wat te eten halen en verderop zelfs ­midgetgolfen. Maar het onprettigste en indrukwekkendste visuele aspect wordt toch gevormd door die anonieme speakers, in strakke rijen op­gesteld, die de varkens ­grotendeels vervangen. De dieren zijn gebruiksvoorwerpen geworden.

Waiting Room van Gustafsson & Haapoja: t/m 10/11 in Zone2Source, Amstelpark