Sociale robot helpt kinderen met autisme

Nao meet nauwelijks zestig centimeter, maar staat op tafel en dus op ooghoogte van Isa. De robot en het meisje zijn gezellig aan het kwartetten. Om beurten vraagt Nao een kaart aan Isa en andersom. Zij beheert de kaartenhouder van de robot: zij regelt of er een kaart bij of af moet.

Het kaartspel is therapie. De oefening is bedoeld om Isa te stimuleren anderen om hulp te vragen als haar iets niet lukt. En om haar te bewegen spontaan te reageren als de robot opeens iets geks doet. Want daar heeft Isa, een engeltje met lang blond haar, blauwe ogen en een wit bloemendiadeem op haar hoofd, moeite mee. Ze lijdt aan autisme.

Vorderingen
Vandaag is ze voor de twaalfde behandelsessie bij Karakter, het centrum voor kinder- en jeugdpsychiatrie in Nijmegen. De sessie verloopt vlekkeloos. Isa oogt vrolijk en gaat volledig op in het spel. Als een kaart per ongeluk naast de houder valt, zegt ze meteen, zonder daarbij de robot aan te kijken: "Zal ik die kaart voor je pakken?"

Waarop behandelend orthopedagoog Iris Smeekens enkele woorden intikt op een toetsenbord. "Graag. Dankjewel," antwoordt de robot vervolgens vriendelijk.

Isa heeft vorderingen gemaakt sinds ze therapie volgt met de sociale robot, die zij trouwens liever Tessa noemt, naar haar lievelingspaard. Haar houding is opener dan krap een half jaar geleden op het schoolplein, vertelt haar moeder. "Bij het tikkertje spelen rende iedereen kriskras door elkaar. Behalve Isa. Ze wist zich gewoon geen raad met zulke fysieke spelletjes. Zeker niet als de tikker haar te wild aanraakte."

Minder initiatief
Er deden zich meer problemen voor die te maken kunnen hebben met aan autisme gerelateerde contactstoornissen. Mensen aankijken tijdens een gesprek deed ze niet. En wilde Isa wat te drinken uit de koelkast, dan wees ze naar de koelkastdeur. "Hmm, hmm, murmelde ze dan. Dat was háár manier om duidelijk te maken wat ze wilde."

Bij Karakter vonden Isa's ouders een verklaring voor haar afwijkende gedrag. "Al van jongs af aan nemen veel kinderen met autisme minder initiatief om contact te maken met anderen," legt Smeekens uit. "Dat heeft gevolgen voor hun eigen ontwikkeling, voor de sociale omgang met anderen én voor allerlei dagelijkse vaardigheden. Zowel het praten en luisteren als de non-verbale communicatie van de kinderen kan daardoor onderontwikkeld blijven."

In samenwerking met de Technische Universiteit Eindhoven en het Radboudumc in Nijmegen onderzoekt Karakter hoe sociale robots kinderen met autisme kunnen helpen. "Een robot is voorspelbaar en vertoont geen emoties," verklaart neurowetenschapper en onderzoeksleider Jeffrey Glennon van het Radboudumc. "Bovendien hebben kinderen met autisme veel interesse in technologie. Dat kan hun motivatie voor de behandeling vergroten."

Aan de tafel rondt Isa het kwartetspel af. Tot haar zichtbare ongenoegen eindigt het in een gelijkspel. Tijd voor een volgend spel, zonder robot.

Vooruitgang
Als variant op de scheve toren van Pisa plaatst Isa met haar ouders om beurten een pinguïn op een instabiel plateau. Bij dit spel komt het aan op samenwerken en overleggen. De pinguïns mogen niet vallen.

Vanachter een televisiescherm in een opnamekamer kijkt kinder- en jeugdpsychiater Martine van Dongen-Boomsma toe. Aan de hand van de opgenomen videobeelden worden de sessies geanalyseerd.

"Dit spel vereist meer samenwerking dan het vorige. Zodra de sociale situatie ingewikkelder wordt, lijkt Isa meer de regie te willen nemen. Ze laat minder ruimte aan haar ouders en maakt minder oogcontact. Bij haar vader en moeder leidt dit niet tot problemen, want die kennen haar, maar het contact met leeftijdsgenootjes kan door dit soort gedrag lastiger zijn."

Het is een belangrijk aandachtspunt voor orthopedagoog Smeekens als ze naderhand de sessie bespreekt. "Toch is Isa op de goede weg. Vergeleken met een paar maanden geleden heeft ze echt vooruitgang geboekt."

Dat beamen haar ouders. "Een caissière complimenteerde haar onlangs met haar uiterlijk. Isa reageerde spontaan met 'dankjewel'. Dat stelt voor sommige kinderen misschien niets voor, maar voor haar is het heel bijzonder."

Proef met 75 kinderen met autisme

De robottherapie voor kinderen met autisme valt onder het project PicASSo, waar 75 kinderen van 3 tot 9 jaar aan deelnemen. Ze hebben een IQ van boven de 70.
Aan de hand van video-opnamen worden de vorderingen van de kinderen gemeten. Daarnaast wordt in kaart gebracht of de behandeling effect heeft op de sociale en communicatieve vaardigheden. Bij sommige deelnemertjes wordt speeksel afgenomen om de aanmaak het stresshormoon cortisol te meten.

Robot Nao is slechts een van de elektronische figuren die wereldwijd worden ingezet bij de behandeling van kinderen met autisme.
Sommige, zoals Zeno en Milo, hebben menselijke kenmerken, compleet met blanke huid, lichtrode mond, een neus en donkere ogen. Andere, zoals de groene, zachte, olifantachtige Probo, zijn een soort knuffeldieren.

"Maar dat wilden wij niet," zegt neurowetenschapper Jeffrey Glennon. "Want de vraag is of een kind op een mens toepast wat hij met een knuffel heeft geleerd. Wij geven daarom de voorkeur aan een uiterlijk dat niet te menselijk is, maar ook niet te robotachtig. Nao voldoet daaraan. Hij oogt vertrouwd en kindvriendelijk."

De robottherapie is een aanvulling op bestaande behandelmethodes.
Bij de meeste leren ouders hoe ze hun kind beter kunnen begeleiden. Welke vaardigheden kunnen ze op welk moment het beste aanleren, rekening houdend met autisme?

Sinds enkele jaren werpt ook een andere behandeling vruchten af: Pivotal Response Treatment (PRT).
Hierbij trainen ouders én kind hun sociaal-communicatieve vaardigheden en leren ouders hun kind de hele dag vaardigheden aan te leren.

De resultaten lijken veelbelovend, al is aanvullend onderzoek naar het effect wel nodig. Sinds mei vorig jaar onderzoekt Karakter of PRT succesvoller is dankzij de inzet van de sociale robot. PicASSo wordt volgend jaar afgerond.