Operatie boenen: met de schoonmakers van het VUmc mee

Poetsen op de operatiekamer (ok) is ware microbiologie. Bacteriën, gisten en schimmels uit bloed, urine en lichamelijke resten moeten weg. En dit zonder schoonmaakmiddelen - hooguit met een beetje alcohol. Dit is niet zomaar schoonmaken, dit is infectiepreventie. Boenen op het allerhoogste en meest geprotocolleerde niveau.

Op de operatiekamers van VUmc is dit de taak van dertien schoonmakers, onder wie Abdulrasak Mohammed en Karin van Lubeck, op deze dag verantwoordelijk voor de ok's 1 tot en met 9. Ze lopen op klompen richting ok 1. Het is vijf uur in de middag. De meeste operaties zijn afgerond.

Voor de schoonmakers is dit spitsuur, want nu komen de kamers in één keer vrij, en die moeten allemaal een zogeheten 'eindbeurt' krijgen - een grondige schoonmaak. "Hier is net een baby geboren. Met een keizersnee. Nét," zegt Mohammed, die al negen jaar in het ok-complex werkt en dus de mores kent. Als hij, in het voorbijgaan op de gang, door de raampjes kijkt en de specialist herkent, weet hij welke operatie daar wordt gedaan. "Het plaatsen van stoma's of hersenoperaties of ongelukken."

Emoties en poespas
Zo wordt ok 1 vaak ingezet voor spoedgevallen en keizersnedes. De kamer is nu verlaten. De afvalzakken zijn vol. Er steken wat verpakkingen van steriele attributen uit. Een apparaat geeft een repeterende, maar kalmerende piep. Opstapjes en krukjes staan schots en scheef. Het heeft iets surrealistisch dat een kwartier voor deze medische verstilling een gynaecoloog een baby uit een buik heeft getild, met alle emoties en poespas die daarbij komt kijken.

Van buiten naar binnen Dikke kans dat de moederkoek in de gele bak zit, een container voor Specifiek Ziekenhuis Afval, lees: menselijke resten, bebloede doeken, wondvocht, orgaandelen en pus, maar ook scherpe voorwerpen als naalden en drains en infuuszakken. Van Lubeck tilt de bak op. "Hij voelt zwaar. Deze gaat naar het afvalpunt." Ondertussen schuift Mohammed alle krukjes, infuusstangen en opstapjes naar het midden van de kamer.

Terwijl hij de buitenste rand van de ruimte mopt, pakt Van Lubeck een kruk. Goed, en dan komt het. Van Lubeck gaat niet zomaar met een natte lap in de weer. Een krukje in de operatiekamer wordt volgens een vast stramien schoongemaakt. Eerst het zitvlak, dan de zijkanten, daarna de poten.

Van schoon naar vies
Dat gebeurt met een microvezeldoekje dat volgens protocol is gevouwen (zie kader) en met verplichte schoonmaakhandschoenen die bij elke nieuwe ok worden vervangen. Alles, elke handeling, gebeurt volgens een vast patroon. "Van hoog naar laag. Van buiten naar binnen. Van schoon naar vies," legt Van Lubeck uit. Eerst de operatielampen, dan de operatietafel, daarna de sokkel van de operatietafel, daarna de grond. Als iedereen zich aan het stappenplan houdt, is de kans op een gemiste bloedspetter het kleinst.

"Maar," zegt Van Lubeck, "je moet er alert op zijn, dat je niet op de automatische piloot gaat. Elke dag, elke ok is weer anders. Op elke plek kan bloed zitten. En bloed zie je, maar ook wat je niet ziet, kan vies zijn en moet je goed reinigen. Bij dit werk moet je heel fris en alert blijven."

Lang niet iedereen is geschikt voor de ok, zegt Patricia Verbeek van schoonmaakbedrijf Asito Medical, dat door VUmc voor de reiniging wordt ingehuurd. Ze zit op de kamer van hoofd-ok Lizan Aalders. Asito Medical werkt met rolkwalificaties.

"Dat betekent dat we de juiste schoonmaker op de juiste plek proberen te krijgen. Een kletskous moet je niet op de ok laten werken. Die past beter op een afdeling met wakkere patiënten. Je hebt mensen die heel aandachtig willen schoonmaken, dat kan juist goed in cleanrooms of laboratoria, waar de schoonmaak soms zelfs op stofdeeltjes wordt gemeten. In zo'n cleanroom lopen de schoonmakers met complete pakken aan. Daar mag je niet doorheen rennen, want dan vliegen er allemaal huidschilfers rond. Daar zet je dus mensen neer die heel rustig zijn."

Een ok-schoonmaker heeft zo ook zijn profiel. "Iemand moet rap zijn, want je moet tussen de operaties door snel een schoonmaakbeurt doen. Je moet sterk zijn, want je moet de ok-tafel opzij kunnen duwen met een speciale takel. Verder moet je oog voor detail hebben, je moet gefocust zijn en je moet kunnen omgaan met de dingen die je op de ok ziet."

Én, niet te vergeten: "We zoeken mensen die van protocollen houden, die het leuk vinden om alles tot op de millimeter schoon te maken. Elke keer precies op dezelfde manier. Op een verpleegafdeling maakt het natuurlijk niks uit of je de gang linksom of rechtsom schoonmaakt. Maar in de ok kun je dat krukje zeker niet voor een keer éérst bij de poten schoonmaken." Hoofd-ok Lizan Aalders: "Dat protocollair werken geldt voor heel veel werk op de ok. Wat dat betreft heb je misschien wel een parallel in mensen die hier komen schoonmaken en mensen van de zorg."

Donkelblauw pak
Nog een parallel, het uniform. Ook de schoonmakers dragen een donkerblauw pak met een lichtgroen mutsje en klompen, hetzelfde uniform als die van, pak 'm beet, de anesthesist of plastisch chirurg. Net als de medische medewerkers zijn ze gevaccineerd tegen hepatitis B. En vooruit nog een parallel: verantwoordelijkheidsgevoel. "Je moet voorzichtig zijn. Altijd," zegt Mohammed. "Maak geen fouten, want als er iets misgaat, kunnen patiënten sterven. Het gaat om leven en dood."

Zoals eerder gesteld: op de ok schoonmaken is niet een kwestie van de boel aan kant krijgen, maar eentje van infectiepreventie. Tegen de muur Wie niet tegen bloed kan, dat mag duidelijk zijn, is ook ongeschikt voor het vak. Een mens heeft circa vijf liter bloed, en hoewel er steeds betere technieken zijn om bloedingen tegen te gaan, wordt tijdens operaties nog wel 'gemorst'.

Zoals in operatiekamer 8. Op de grond ligt een plasje vers bloed. Druppels op een opstapje, een bloedafdruk op een rvs-emmer. Dit is de ok van cardiothoracale chirurgie (hart en vaten), een specialisme, zo weet Mohammed, waarbij het voor de chirurgen moeilijker is om het 'droog' te houden. Afgaande op de hoeveelheid bloed die hij dagelijks aantreft, denkt Mohammed dat dit ook opgaat bij keizersnedes en operaties van slachtoffers van verkeersongelukken - vaak ok 1.

Hij heeft niet aan het bloed hoeven wennen. Ook niet aan de haren die hij opveegt. "Als de patiënt geschoren is, weten wij: een operatie aan het hoofd." Van Lubeck, op haar beurt, heeft jarenlang als röntgenlaborant gewerkt en dan kijk je niet meer op van een plasje bloed.

Bloed tegen de muur
Voor Geeta Mahabier, die van een verzekeringskantoor kwam en nu de schoonmaakploeg leidt, was het wel wat onwennig. "Bij mijn eerste confrontatie, dacht ik: ai, dit is wel heel veel bloed. Toen was er net iemand geopereerd die bij een ongeluk zwaargewond was geraakt. Soms zit het bloed op de apparatuur, zelfs tegen de muur." Inmiddels is ze gewend. Sterker, Mahabier heeft er een oog voor ontwikkeld.

"Karin, die kabel," zegt ze. Van Lubeck ziet meteen wat Mahabier bedoelt. Een minuscuul spatje. Bloedvlekken op kabels zijn instinkers, zegt Mahabier. "Daar kijk je zo overheen. Maar die mogen we echt niet vergeten. Wij trainen onze mensen continu: als je een ok binnenkomt, scan dan de ruimte. Let juist op de plekken waar je een bloedvlek niet verwacht. Een spat kan overal zitten."

Dat scannen gaat bij Mahabier ook in het weekend door. "Als ik door de Ikea loop, kijk ik altijd in de hoeken, daar waar je stof verwacht. In het toilet merk ik ook van alles op."

Van Lubeck pakt een opstapje - de uitdaging van deze ok, blijkt. Er zit bloed op. Het profiel op het stavlak zorgt ervoor dat het ok-teamlid niet uitglijdt, maar tussen de gleufjes droogt het bloed vervelend op. ze boent en boent en boent.

Over het antwoord op de vraag: wat is de moeilijkste vlek in de ok? zijn Van Lubeck en Mohammed dan ook unaniem: opgedroogde bloedvlekken. Een ok is in principe makkelijk afneembaar. Met veel rvs. De muren zijn van schoonmaakvriendelijk plaatmateriaal, er zijn geen vensterbanken en in de nieuwe ok's wordt vooral gewerkt met touchscreens.

Gele vlek
Maar er zijn ook heel veel slangetjes, buisjes en kabels om in de gaten te houden. De vloer is bovendien niet bestand tegen jodium. Vers is het met één veeg weg, maar als jodium de kans krijgt, bijt het zich hardnekkig in als een gele vlek in de vloer. Zelfs de schrobzuigmachine krijgt deze vlekken niet weg.

Mohammed cirkelt hem bij elke eindbeurt door de kamer. Een groen, licht zoemend monster, dat een grote ronde borstel over de vloer boent en het vuile water naar binnen zuigt. Knop omzetten Mohammed wordt er lang niet week van in zijn knieën, hij heeft al zoveel meegemaakt hier op het ok-complex.

"Soms zie je aan de plek van het verband dat iemands voet er is afgesneden." Mohammed voelt geen enkele behoefte deze narigheid met familie of vrienden te delen. "Nee, helemaal niet. Als ik het tegen iemand vertel, vertelt die het weer door en even later weet iedereen het. Het is privé. Daar heeft niemand verder iets mee te maken."

Ook de schoonmakers hebben een beroepsgeheim, zegt Verbeek van Asito Medical. "Er is een artikel over opgenomen in het arbeidscontract dat onze medewerkers tekenen. Ook wordt het in de opleiding benadrukt: dat wat op de ok gebeurt, blijft op de ok. Daar praat je niet over. Zeker niet in detail of als smeuïge roddels op verjaardagen. Als je dat niet aankunt, is dit de verkeerde werkplek."

Mohammed begrijpt dat. Zijn methode is die van de knop omzetten. Alles blijft op de zesde van VUmc als hij de De Boelelaan verlaat op weg naar zijn huis in Noord. "Soms wordt er iemand binnengebracht met bolletjes in zijn buik. Soms gaan er mensen dood tijdens de operatie. Dat soort dingen hoort er hier bij. Dat is natuurlijk heel erg, maar ik kom buiten en finito." Hij maakt er een wegwerpgebaar bij. "Als ik naar huis ga, sluit ik alles af van wat ik die dag heb gezien."

Twee klamme microvezeldoekjes per operatiekamer

Een schoongemaakte OK ruikt niet naar chloor, bloemetjes, geen citroen, niets - het ruikt zelfs niet naar ziekenhuis. Een schoongemaakte OK ruikt hetzelfde als een 'vieze' OK - neutraal. Dat komt omdat sinds een paar jaar de microvezeldoek zijn intrede heeft gedaan.

Een operatiekamer wordt bijna geheel schoongemaakt met twee schone, vochtige microvezeldoeken, wat alcohol en wegwerpdoekjes. Hoe kan dat? De microvezeldoek, en dan niet een uit de lokale super, maar een echte professionele microvezeldoek, is opgebouwd uit vezels die gespleten zijn. Door de speciale splitsingstechniek ontstaan microscopisch kleine oppervlakten die het vuil extra goed absorberen.

Waar andere doekjes het vuil uitsmeren, neemt de microvezeldoek het op, zegt Patricia Verbeek van schoonmaakbedrijf Asito Medical. "Micro-organismen gaan in eiwitten en ander vuil zitten, maar deze doekjes halen veel van deze viezigheid weg. Daarmee verlaag je het risico op infecties aanzienlijk. Als het grootste vuil met de microvezeldoek weg is, dan sproeien we er nog alcohol overheen om de micro-organismen af te doden. De alcohol wordt met een wegwerpdoekje opgeveegd."

Maar hoe kan je met twee doekjes een héle OK schoonmaken? "Dankzij een speciale vouwtechniek. Dat is iets wat veel mensen niet weten. Patiënten die wakker zijn, die zien dan; de schoonmaakster doet alles maar met een doekje. Die ziet niet dat er zestien schone kanten aan zitten. Dus dat je eigenlijk zestien doekjes in je handen hebt. Maar die denken dat iemand met een doekje, waar niet eens schoonmaakmiddel op zit, de hele kamer schoonmaakt."

Het microvezeldoekje gaat op tachtig graden de wasmachine in. Voorheen werd met sopjes gewerkt. Dat was niet alleen belastend voor het milieu, maar ook voor de schoonmakers die die doekjes telkens moesten uitwringen. Overigens is er ook een medische onderbouwing om de desinfectanten tot een minimum te beperken, weet OK-hoofd Lizan Aalders van de collega's van microbiologie.

"Als je steeds een bepaalde bacterie bestrijdt dan wordt de bacterie op den duur resistent tegen het bestrijdingsmiddel. Daarvan is niet bewezen dat desinfectanten (chloor/alcohol) dit doen met de bacterie, maar het ligt wel in de lijn der verwachting. Met logisch redeneren zeggen we: Als het niet met schoonmaakmiddel hoeft, laten we het dan met water doen."