Hoe de Vermeerexpositie tot stand kwam: ‘We dachten dat ze nooit zouden worden uitgeleend’

Hoe het voelt om tijdelijk zo’n collectie unieke, peperdure en spectaculaire schilderijen van die ene wereldberoemde Hollandse meester onder je hoede te hebben? Dat heeft, vertelt Pieter Roelofs (hoofd Schilder- en Beeldhouwkunst Rijksmuseum), wel iets van een schoolreisje naar de Efteling. “En dat je als begeleidende ouder dan niet alleen zorg draagt voor je eigen kind, maar ook voor de andere kinderen. Dat die maar weer veilig en ongeschonden thuis komen. Nou, zo is het ook een beetje met al die bruiklenen voor deze expositie.”

Wat ging er vooraf aan de opening van de kaskraker die honderdduizenden liefhebbers uit binnen- en buitenland zal trekken? Zo’n expositie was al lange tijd een wens van het Rijksmuseum, vertelt Roelofs. “We zien het als onze verantwoordelijkheid om elke nieuwe generatie te laten kennismaken met de grote meesters. En dan hebben we het natuurlijk niet alleen over Rembrandt, Jan Steen en Frans Hals, maar ook over Vermeer. Het leek lange tijd alleen onmogelijk om tot een echt goed overzicht van zijn werk te komen.”

Andere musea staan bruiklenen namelijk nauwelijks toe: Vermeers zijn belangrijke publiekstrekkers en ook nog eens behoorlijk fragiel. “We hebben zelf vier Vermeers, maar voor zo’n overzicht zouden we ook zeker een paar cruciale stukken uit het buitenland nodig hebben. Stukken die, zo dachten we, nooit zouden worden uitgeleend, zoals De dame en de dienstmeid, De onderbreking van de muziek en De soldaat en het lachende meisje uitThe Frick Collection in New York. Maar: zo’n bruikleen leek bij de renovatie van dat gebouw opeens toch mogelijk en dat gaf ons de hoop dat zo’n overzichtstentoonstelling er misschien toch van kon komen.”

Elkaar dingen gunnen

Aan het akkoord van New York gingen jarenlange gesprekken vooraf. Roelofs is er dan ook van overtuigd dat deze bruikleen ‘eens maar nooit weer’ is. “Dat maakt deze expositie ook zo uniek. Dat wij nu in Nederland werken kunnen zien die velen van ons alleen als reproductie kennen.”

Hoe werkt zo’n bruikleen precies? Het is niet zo dat musea elkaar betalen of stukken moeten ‘huren’. “Het gaat om met elkaar samenwerken, werken met elkaar uitwisselen en – vooral – elkaar en het publiek dingen gunnen. Zo hebben wij op onze beurt De Brieflezende Vrouw, een van ‘onze’ vier Vermeers, in 2012 naar onder andere China, Japan en Brazilië af laten reizen. En hebben wij voor deze expositie aangeboden uitgebreid onderzoek te doen naar twee werken uit The Frick Collection: wij hebben de expertise en apparatuur in huis.”

Wereldberoemde popster

Wat de organisatie van zo’n expositie vooral kostbaar maakt: de verzekeringspremie. “We kunnen zulke tentoonstellingen alleen organiseren met de steun van vele instellingen, fondsen en particulieren,” zegt Roelofs. “Ook de overheid helpt ons. Die staat garant voor een deel van de verzekeringspremie.” Die garantstelling is overigens wel onderwerp van discussie, want in sommige landen staat de overheid garant voor het héle bedrag en dat scheelt nogal.

Over de precieze hoogte van die premie of de totale waarde van de Vermeercollectie zal Roelofs nooit wat zeggen. “Wij hebben het liever over de cultuurhistorische waarde. Elke inschatting is ook maar een inschatting omdat Vermeer een zeer klein oeuvre heeft en er bovendien nooit een Vermeer op de markt komt.”

Een schilderij uit het begin van Vermeers carrière bracht in 2014 bij veilinghuis Christie’s 7,8 miljoen euro op, maar het Meisje met de parel (in het bezit van het Mauritshuis, nu ook te zien op deze expositie) zou misschien wel 200 miljoen waard zijn.

Nog iets mysterieus: het transport van de kostbare werken. “Je moet het maar vergelijken met de reis van een wereldberoemde popster. De popster duikt opeens op en zo is het ook met een Vermeer.” Wat hij wel kwijt wil: dat het Rijksmuseum alles op alles zet voor een veilige trip. “Deze schilderijen zijn bijvoorbeeld vervoerd in de ‘Turtle’: een in Nederland ontwikkelde kist met ingebouwde technologie die ervoor zorgt dat de trillingen minimaal zijn.”

Is er meer beveiliging nu het Meisje met de parel eerder al doelwit was van milieuactivisten die zich aan het werk vastplakten? Roelofs: “We geven veiligheid altijd de hoogste prioriteit.”

Acht jaar voorbereiding

Dat de Vermeerexpositie een publieksknaller wordt, is duidelijk, maar het museum doet er alles aan om een hutje-mutje-ervaring te voorkomen, bezweert Roelofs. “We doseren het bezoek bijvoorbeeld met starttijden: je komt op een bepaald moment maar kunt wel zo lang blijven als je wilt. En we hebben drie keer per week een avondopenstelling. Ook hebben we de route zo uitgestippeld dat elke bezoeker genoeg ruimte heeft en niet alle aandacht naar één werk uitgaat, zoals bij de Mona Lisa.”

Roelofs: “Ik zou het fantastisch vinden als bezoekers door deze expositie de net iets minder beroemde Vermeers ontdekken, zoals De kantwerkster uit het Louvre. Als je ziet hoe Vermeer het oog van de kijker naar de draadjes in de handen van de kantwerkster toetrekt: fenomenaal.”

Samen met een groot team is Roelofs al acht jaar bezig met de voorbereiding, en de laatste anderhalf jaar ‘méér dan fulltime’. “En dan bedoel ik: zeven dagen per week. Maar je hoort me niet klagen. De mensen die in 1995 de beroemde Vermeertentoonstelling in The National Gallery in Washington DC organiseerden, hebben het er nóg over. Dat ze buiten erwtensoep gingen uitdelen, omdat er zoveel mensen in de rij stonden.” Het is ook meer dan een expositie: het is ook onderzoek en een boek. “En: elk detail moet kloppen. Van de tekst op de muur tot het Nijntje-boek voor kinderen.”