Filosofische stoeptegels duiken op in de stad: ‘Zonder Amsterdam geen Verlichting’

Het bronzen beeld van Spinoza achter de Stopera is al lang een bekend onderdeel van het stadsdecor. Om de hoek, iets meer verscholen, ligt daar sinds een week een stoeptegel met een citaat van de filosoof, politiek denker, Bijbelonderzoeker, taalkundige en wiskundige. ‘Men moet menselijke handelingen niet bespotten, niet betreuren, niet veroordelen, maar begrijpen,’ staat erop.

Het is een van de negen tegels met uitspraken van filosofen, als Descartes en Locke, die initiatiefnemer Nanda van ­Bodegraven in de stad heeft geplaatst. Humanisme Fonds Amsterdam stelde in 2016 een budget beschikbaar voor projecten die humanisme in Amsterdam een gezicht geven. Van Bodegraven greep die kans aan om de vrijheid die Amsterdam volgens haar kenmerkt, vorm te geven door middel van de quotes van zeven filosofen. “Amsterdam is een vrije stad waar veel mogelijk is. In de 17de eeuw al kwamen vrijdenkers daarop af, omdat ze hier minder snel werden veroordeeld voor hun ideeën. Die filosofen zijn heel belangrijk geweest in het wereldbeeld waarin de vrijheid van het individu centraal staat.”

Kalvertoren

Volgens Van Bodegraven is met name de internationale haven van Amsterdam van belang ­geweest voor het relatief vrije karakter van de stad. “De internationale contacten die werden opgedaan tijdens de handel maakte het mogelijk de boeken die hier werden gedrukt te verspreiden. Volgens historicus Jonathan Israel zou de Verlichting zonder Amsterdam niet eens hebben doorgezet.”

De tegels liggen op plekken die van betekenis zijn geweest in het leven van de filosofen. Zo is Spinoza weer terug bij zijn ouderlijk huis, ­vinden we Franciscus van den Enden terug bij de school waar hij lesgaf, en ligt Lodewijk Meijer op de plek waar hij directeur was van de eerste schouwburg van Amsterdam.

Een tourgids buiten de Kalverpassage stapt pontificaal op een ­citaat van Adriaen Koerbagh terwijl hij zijn toeristen met wilde armgebaren maant hier cadeautjes voor thuis te kopen. Wat hij hen niet vertelt, is dat op de plek waar nu de Kalvertoren staat, in de 17de eeuw het Rasphuis stond, waar gevangenen hout tot pigment­poeder raspten. Hoewel Amsterdam een baken was voor mensen met verlichte ideeën, werd filosoof Koerbagh hier gevangengenomen voor zijn radicale ideeën over de gevestigde ­orde.

Epoxy

Van Bodegraven heeft met de hulp van een hoog­leraar en andere kenners een wandelroute uitgestippeld die de luisteraar dwars door de stad leidt en vertelt over het leven van de filosofen en het Amsterdam van toen. De bijbehorende gratis audiotour is te vinden op de website vrijheidvanamsterdam.nl. De audiotour heeft een kinder- en een volwassenenversie.

Van Bodegraven koos voor tegels omdat de filosofen daar hoogstwaarschijnlijk over straat liepen, maar ook om praktische redenen: “De stoep is bezit van de ­gemeente. Ik hoopte dat de gemeente zou inzien dat dit een belangrijk verhaal is om te vertellen. Dat was gelukkig ook zo.”

Hoe lang de tegels blijven liggen is onduidelijk. Van Bodegraven: “Het geldt nu als straatmeubilair, maar of het blijvend is, weet ik niet. Ik heb wel epoxy in de letters verwerkt, dus ze zijn goed bestand tegen de veegwagens.”

Een plattegrond met alle locaties is te vinden op vrijheidvanamsterdam.nl.