Filosofieles voor kinderen: 'Zelf leren nadenken is ontzettend waardevol'

"Wat is een filosofische vraag? Kunnen jullie dat nog even uitleggen?" vraagt Sabine Wassenberg aan de klas zevende- en achtstegroepers. Als volleerde miniatuur Socratici definiëren de elf- en twaalfjarigen de opdracht.

"Een vraag die moeilijk is te bedenken, maar ook makkelijk," zegt Rayan (11). Julia (11) noemt een filosofische vraag een 'vraag die soms niet is te beantwoorden'. De kinderen ­wiebelen op hun stoel, steken gretig hun vinger op. 'Filosoferen is vragen ­beantwoorden zonder een feit als mening', 'Filosoferen is denken over het leven en de wereld', roepen ze. Wassenberg knikt tevreden. "Mooie inzichten."

Wassenberg komt acht keer een donderdagmiddag lesgeven aan deze klas op de Spaarndammerhoutschool in de Houthavens. Deze les gaat over seksualiteit, in het kader van de Week van de Lentekriebels. "Dat erge ding," volgens een van de jongens in de klas. Wassenberg heeft een filmpje van een transgender meegenomen. Daar gaan ze over filosoferen.
Tien jaar geeft Wassenberg nu les op scholen in de stad. Als naïeve 26-jarige begon ze voor het eerst op een multiculturele school.

"Ik had in het begin een soort 'hou je vast'-gevoel. Ik was bang voor de meningen die ik zou ­tegenkomen. Wat als deze kinderen iets extreems zouden zeggen, wat zou ik dan doen?" In die tien jaar is ze vooral zelf veranderd, zegt ze. Over haar ervaringen schreef ze het boek Kinderlogica, filosoferen op een multiculturele school, dat zondag wordt gepresenteerd.

Brief aan Geert Wilders
In haar lessen gaat ze altijd op zoek naar een 'eigenlijk is het heel gek'-moment. Dat is het punt waarop kinderen zich gaan verwonderen over de wereld om hen heen. Dat het eigenlijk gek is dat we woorden hebben bedacht, of dat we sommige dingen als waar beschouwen en andere niet. Het gaat niet over de ideeën van Kant, Nietzsche of Plato. Al komt er weleens een filosoof ter sprake als een kind iets zegt dat op een bestaand idee lijkt.

"Ik wil juist dat ze zelf leren nadenken, niet dat ze alleen over de gedachten van anderen leren." Over het nut van filosofie op school antwoordt ze licht geërgerd dat het zo jammer is dat je het in termen van doelen of nut zou moeten verwoorden. "Zelf leren nadenken is ontzettend waardevol."

"Vaak doorkruisen prangende zaken uit het gewone ­leven van haar leerlingen de lessen filosofie. In de afgelopen tien jaar schreef ze met leerlingen een brief aan Geert Wilders - als boze reactie op zijn verkiezingsprogramma - ging ze op bezoek bij een leerling thuis om te worden bijgepraat over de islam en maakte ze een drama mee toen een van de kinderen in haar klas op gruwelijke wijze stierf."

"Telkens sprak ze erover met haar klas op een filosofische manier, waarbij ze veel ruimte geeft aan de kinderen zelf. "Ik probeer altijd te beseffen waar mijn eigen oordeel vandaan komt en niet te oordelen over wat de leerlingen zeggen."

Daar raakt ze een heikel punt in het debat over burgerschap en moeilijke gesprekken voeren op school. Moet een docent ingrijpen als leerlingen onwelgevallige dingen zeggen? Moet je corrigeren? Wassenberg vindt van niet. "Ook als een discussie oplaait, kun je een filosofische ingang voor een gesprek vinden." Ze begeleidt de gesprekken met rode, groene en oranje kaartjes waarmee kinderen kunnen laten zien of ze het ergens mee eens zijn (groen) of niet (rood), of dat ze nog twijfelen (oranje).

Politiek incorrect
"Soms kan het heel waardevol zijn om te stemmen over een vraag of het woord te geven aan kinderen met een andere mening. Je moet altijd een beetje polariseren in zo'n gesprek." Ook moet elke mening worden beargumenteerd. "Ik vraag ­altijd door. Hoe weet je dan dat dat zo is?"

Het komt regelmatig voor dat de aanwezige juf of meester ingrijpt wanneer een mening van een leerling niet 'hoort'. "Dan brullen ze er ineens doorheen, bang dat er iets politiek incorrects wordt gezegd. Dan roept een meester: 'Wij ­accepteren hier alle homo's.' Maar ik wil juist dat kinderen de vrijheid hebben om hun eigen mening te vormen en dat ze zelf leren denken, en dan kun je vervolgens vragen: wat zou iemand zeggen die het niet met je eens is?"

Wassenberg is ervan overtuigd dat filosofie belangrijk is op school, ook voor basisschoolkinderen. "Sommige kinderen zitten ermee dat ze heel filosofisch denken, want die manier van denken wordt bij een reken- of taalles juist afgestraft." Waarom noemen we een boom een boom? Voor dat soort vragen is in de les over de persoonsvorm geen ruimte. "Ik herken het van hoe ik vroeger zelf dacht. Ik probeer kinderen te belonen voor hun diepe gedachten."

Superleuk
Tijdens de les over transgenders op de Spaarndammerhoutschool komen de kinderen erachter dat het nog best moeilijk is om te weten wanneer je een meisje bent, of juist een jongen. Want als je niet in de spiegel zou kijken, hoe wéét je dan wie je bent? "Karakter," denkt Akram (11). "Je voelt het in je hart, en denkt het in je hersenen," volgens Joaquin (11). "Het zit in je hoofd," reageert Kantuta (11).

Wassenberg corrigeert niemand, vraagt wel door, en suggereert soms dat een vraag eerder feitelijk is dan filosofisch, maar verder krijgen de leerlingen heel veel ruimte. Zo veel dat ze er dolenthousiast over roepen dat het 'superleuk' en 'heel interessant' is. Daar hoeft geen naam als Descartes of Hegel aan te pas komen.