'Eigenwijze wetenschappers zijn essentieel voor vooruitgang'

Mijn walkman, de man op de maan en blauwe tomatenketchup: dat zijn de wonderen van de wetenschap. Althans, dat dacht ik als kind. In mijn ogen was de wetenschapper als James Bond: een doorzetter die zich onvermoeibaar inzet voor een betere wereld.

Ik verdiepte me in biografieën van belangrijke wetenschappers, onder wie Alfred Wegener (1880-1930), ontdekker van de platentektoniek. Hij vond overeenkomsten in de kustlijnen, planten en fossielen van Zuid-Amerika en West-Afrika. Hij concludeerde dat alle continenten ooit aan elkaar vastzaten. De academische gemeenschap nam hem echter niet serieus: zijn idee was moeilijk te verenigen met heersende geologische theorieën, bovendien was hij 'slechts' meteoroloog. Pas in 1969, veertig jaar na Wegeners dood, werd het paradigma van de platentektoniek aanvaard.

Bij de moed van de Italiaanse Giordano Bruno (1548-1600) verbleekt zelfs 007. Ook hij stuitte op onbegrip over zijn ideeën, zoals het oneindige heelal met oneindig veel zonnen en zonnestelsels. Bij hem resulteerde dat in de dood. Hij weigerde zijn beweringen te herroepen, waarna de kerk hem veroordeelde tot de brandstapel.

Begeesterd
Tijdens mijn eerste semesters aan de universiteit moest ik wennen: niet alle wetenschappers waren zo begeesterd als Alfred Wegener en Giordano Bruno. De universiteit bleek een 'normale organisatie' met 'normale problemen' te zijn. Ook in de wetenschap zijn er bureaucratie, belangenverstrengeling en fraude, ook daar wint geld (in de vorm van 'kans op succes bij wetenschapsfinancier NWO') het soms van interesse.

Toch zijn er ook hedendaagse onderzoekers die ik bewonder. Ik kreeg les van een hoogleraar die zich inzet voor de kweekvleesburger, volgens hem een mogelijke oplossing voor voedseltekort, vervuiling en dierenleed. Ondanks de scepsis, zelfs onder vegetariërorganisaties, gaat hij stug door met zijn onderzoek.

Ik ontmoet promovendi die in het weekend of om half zes 's ochtends naar de universiteit gaan voor hun proefopstellingen. Zij krijgen regelmatig de vraag: 'Waar doe je het voor? Hoeveel mensen gaan zo'n proefschrift lezen?' Om zulke vragen moeten ze lachen: hun intrinsieke motivatie is groter dan behoefte aan nachtrust of onmiddellijke waardering.

Of die waardering ooit komt, tijdens hun leven of postuum, kunnen ze nog niet weten.

Per ongeluk
Onderzoek kost veel tijd en soms loopt het nergens op uit. Resultaten roepen vaak nieuwe vragen op of onthullen een ander probleem, dan begint de cyclus weer opnieuw. Een enkele keer vindt de wetenschapper iets anders dan waar hij naar op zoek was. Penicilline, viagra en de zoetstof aspartaam werden 'per ongeluk' uitgevonden.

Per ongeluk of expres, goede ontdekkingen worden niet altijd geaccepteerd. Bij de introductie van de stoomlocomotief kwamen boeren in opstand: ze waren bang dat koeien van de schrik zure melk zouden geven. Weinig mensen dachten dat de mobiele telefoon een succes zou worden: 'Een gsm nemen? Ik denk er niet over, ik heb al een antwoordapparaat.' En ook in 2014 is er angst voor veranderingen die de wetenschap brengt: recentelijk kwam minister Lodewijk Asscher in het nieuws vanwege zijn uitspraken over toenemende ongelijkheid en groot banenverlies door robotisering.

Wantrouwen aan de vooravond van vernieuwing is menselijk. Nieuwe vindingen zetten oude zekerheden op het spel. Veranderingen pakken niet voor iedereen goed uit. De Industriële Revolutie was een motor voor vooruitgang, maar had ook nadelen.

Scepsis is moeilijk te bestrijden omdat de toekomst zich niet laat voorspellen. Het is onmogelijk alle gevolgen van vernieuwing te overzien. Daarom komt het aan op vertrouwen: vertrouwen dat de maatschappij nieuwe oplossingen vindt voor nieuwe problemen. De schadelijke gevolgen van de Industriële Revolutie - kinderarbeid, extreme luchtvervuiling en erbarmelijke werkomstandigheden - hebben wij inmiddels onder controle.

Bewondering
Eigenwijze wetenschappers zijn essentieel voor vooruitgang. We hebben persoonlijkheden nodig die tegen de stroom ingaan. Die doorzetten, ondanks hoon vanuit hun omgeving. Gelukkig kan een nieuw inzicht niet worden teruggedraaid. Het kan een tijd worden genegeerd, maar uiteindelijk zal het doorwerken in de techniek, het onderwijs en ons dagelijks leven.

De bewondering die ik als kind voor wetenschappers voelde, is gebleven. Of ik kweekvlees lekker vind of een robottuinman wil, weet ik nog niet. Maar de enthousiaste wetenschapper die daar wel van overtuigd is, geef ik graag mijn volledige steun. Niet de walkman is het wonder van de wetenschap, maar de onderzoeker die net zo lang heeft doorgezet tot hij zijn doel bereikte.


Wil je reageren op dit artikel? Dat kan! Scroll (een beetje) naar beneden om een reactie te plaatsen.