PlusAnalyse
Staat de literaire vrijheid werkelijk onder druk? ‘Mensen snappen niet meer wat een metafoor is’
De onlinecampagne tegen schrijver Pim Lammers blijkt terug te voeren tot radicaal-rechtse kringen. De vele bedreigingen die Lammers ontving – ook van buiten deze politieke hoek – tonen nog iets: het vermogen om literatuur op waarde te schatten is niet iedereen gegeven. Schrijvers zijn bezorgd, en verdedigen de vrijheid om alles te kunnen schrijven.
‘Een vreedzame samenleving is onmogelijk zonder literaire vrijheid,’ zette schrijversvereniging PEN Nederland op haar website, in een reactie op de kwestie rond Pim Lammers. Ook uitgeverijen, collega-schrijvers, boekenkoepel CPNB, premier Mark Rutte en staatssecretaris Gunay Uslu namen het op voor de kinderboekenschrijver, die doodsbedreigingen ontving vanwege een literair verhaal uit 2015, waarin hij de seksuele relatie tussen een kind en een volwassen trainer beschrijft. Zondag maakte Lammers bekend dat hij zich vanwege de intimidaties terugtrekt als schrijver van het Kinderboekenweekgedicht.
Staat de literaire vrijheid werkelijk onder druk, zoals PEN Nederland beweert? Absoluut, vindt de Amerikaanse auteur Bret Easton Ellis, schrijver van onder meer American Psycho. ‘We leven in een nieuwe puriteinse tijd,’ zei hij zaterdag in De Telegraaf. ‘Mensen nemen alles heel letterlijk, ze snappen niet meer wat een metafoor is. Ze begrijpen niet dat schrijven over een vrouwenhater geen daad van vrouwenhaat is. Of dat schrijven over een racist geen daad van racisme is.’
Perspectief
Het kunnen doorgronden van literatuur vergt een bepaalde ‘leeshouding,’ zegt ook universitair docent Nederlandse Letterkunde Jeroen Dera. “In romans, of iedere andere vorm van fictie, schep je een werkelijkheid die niet noodzakelijkerwijs overeenkomt met de wereld waarin we leven. En waarin de ik-persoon niet dezelfde persoon is als de schrijver.”
Volgens Dera is het verhaal van Lammers dat de steen des aanstoots vormde slecht gelezen door mensen die er een pleidooi voor pedoseksualiteit in zien. “Het is geschreven vanuit het perspectief van een ‘D-pupil’: een jongen van een jaar of 11 of 12, die aangeraakt wordt door zijn trainer en daar van geniet. Dat is een controversieel en ongemakkelijk onderwerp, dus ik snap dat mensen er heftig op reageren. Maar als zij het verhaal goed hadden gelezen, dan hadden ze opgemerkt dat op het einde, in de laatste drie zinnen, een scherpe fluittoon klinkt, waarna de vingers zich van zijn lichaam terugtrekken. Die fluit staat voor de maatschappelijke norm die wordt overtreden. Het verhaal is dus geen verheerlijking van pedoseksuele relaties, eerder een afkeuring ervan.”
Taal- en symboolblindheid
Volgens schrijver Anton Dautzenberg, die het om principiële redenen meermaals opnam voor het bestaansrecht van de inmiddels verboden pedovereniging Martijn, past de rel in een bredere maatschappelijke trend. “Het incasseringsvermogen lijkt in hoog tempo te eroderen. Onwelgevallige meningen worden direct de kop ingedrukt, vooral dankzij het ADHD-karakter van sociale media – er is geen tijd meer voor reflectie.”
Dautzenberg verdiepte zich naar eigen zeggen ruim een decennia in het onderwerp pedofilie, en ziet het vermogen om moeilijke onderwerpen genuanceerd te beschouwen minder worden. Dat wijt hij onder meer aan een toenemende ‘taal- en symboolblindheid’ als gevolg van gebrekkig onderwijs.
Achterlijke idioten
Ook schrijver Jamal Ouariachi hekelt de ‘belabberde’ staat van het onderwijs over literatuur, maar ook de talkshows ‘waar de eerste vraag aan een schrijver steevast is in hoeverre een boek autobiografisch is’. “Dat doet er geen moer toe. Een literair werk is altijd op meerdere manieren te interpreteren. Het gaat mis als mensen hun eigen interpretatie tot absolute waarheid verheffen, in dit geval door te stellen dat Lammers seksueel misbruik bij een kind goedpraat. Dan ga je voorbij aan de meerduidigheid van een literaire tekst.”
Maar Ouariachi wil er ook voor waken om de mensen die Lammers de afgelopen dagen beschuldigden weg te zetten als ‘achterlijke idioten’. “Het uiten van doodsbedreigingen is vanzelfsprekend vreselijk, en helaas een effectieve manier om anderen het zwijgen op te leggen. Maar dat mensen zich druk maken over pedofilie, vanuit een soort oerzorg om kinderen, snap ik. En om die mensen dan maar als debielen te beschouwen die niets van literatuur snappen gaat niet helpen.”
Baudet
Er staat een hoop op het spel, zegt romanschrijver en opiniemaker Stella Bergsma. Deze kwestie gaat om meer dan het Kinderboekenweekgedicht, dit gaat om het vrije woord, vindt zij. “Door sociale media kan iedereen zich mengen in het publieke debat, en dat is goed. Maar sommigen nemen hun eigen mening zo serieus dat ze vinden dat zij mogen zeggen wat ze willen, maar dat anderen hun bek moeten houden. Daar gaat het mis.”
De vrijheid om je binnen literatuur, of iedere kunstvorm dan ook, te uiten zoals je wil moet volgens Bergsma ‘consequent verdedigd worden’. “Dat geldt dus ook voor mensen met wie je het niet eens bent. Thierry Baudet, die nu trouwens niets van zich laat horen, schreef jaren geleden een roman waarin zeer vrouwonvriendelijke passages stonden. Daar mag je van alles van vinden, het kan je smaak niet zijn, en ik heb daar destijds ook grapjes over gemaakt, maar het staat iedere schrijver vrij om binnen de literatuur alles te zeggen.”
Wie is Pim Lammers?
Pim Lammers weet onderwerpen op het gebied van diversiteit en inclusiviteit op een toegankelijke manier in zijn kinderboeken te verwerken. Mede daarom werd hij gevraagd dit jaar het Kinderboekenweekgedicht te schrijven.
Zijn debuut uit 2017 Het lammetje dat een varken is, geïllustreerd door Milja Praagman, werd bekroond met een Zilveren Griffel. Daarmee werd Pim Lammers (Groningen, 1993) de jongste Griffelwinnaar in de geschiedenis van de prijs en de auteur van wat het eerste transgender kinderboek wordt genoemd. Het gaat over een lammetje dat niet in de wei wil dartelen maar liever in de modder rolt. De dierendokter kan hem niet beter maken, de diagnose: het lam is van binnen een varken. En in de biggenpoel is het thuis.
Zo eenvoudig kan het zijn, vond de Griffeljury. ‘Het transgender idee is op treffende wijze teruggebracht tot de stadia die de transformatie met zich meebrengt: het ontdekken, ervoor uitkomen, je ernaar gedragen en geaccepteerd worden door je omgeving.’
Lammers studeerde Politicologie en Nederlandse taal & cultuur aan de Universiteit van Amsterdam. Naast zijn kinderboeken schrijft hij voor volwassenen verhalen, poëzie en (persoonlijke) reportages voor kranten en literaire tijdschriften. Hij kwam op het idee voor zijn eerste prentenboek toen hij ontdekte dat er geen kinderboeken over gender voor 4 of 5 jaar oud bestonden. ‘En dat is gek, want kinderen zijn er juist dan mee bezig (...) De helft van de mensen die transgender zijn weet voor het tiende jaar al dat ze dat zijn,’ zei hij in een interview met Omrop Fryslân.
Niet de grote boze wolf
In 2018 kwam er een vervolg, De boer en de dierenarts, waarin die twee verliefd op elkaar worden. Op verschillende manieren speelt diversiteit een rol in Lammers boeken. Zo is het in zijn Ridder Roa-reeks prinses Roa die ten strijde trekt als de helden op zijn of in varkens veranderd, in Er was eens een koe (dat de shortlist van de Belgische boekenprijs De Boon 2022 haalde) moet het sprookje nu eens niet gaan over biggetjes of de grote boze wolf. Lammers verzorgt ook de leestips op de site queerboeken.nl.
“Pim Lammers is een voortrekker als het gaat om gender en seksuele identiteit in kinderboeken,” zegt Philip Hopman, illustrator van de populaire kinderboekenreeks Boer Boris, die wordt geschreven door Ted van Lieshout. Daarom kreeg Lammers vorig jaar ook een subsidie (5000 euro) van het Boer Boris Fonds die de makers bij het tienjarig bestaan van Boer Boris vorig jaar hebben ingesteld.
Hopman: “Wij vinden zijn werk heel erg moedig. Hij kan onderwerpen als gender en diversiteit vanuit zijn eigen belevingswereld op een hele leuke en mooie manier omschrijven in kinderboeken. En ook in zijn werk voor volwassenen schrijft hij, op een andere toon, over onderwerpen die misschien nog taboe zijn. Het is ontzettend wrang en onterecht en helaas een teken des tijds dat een klein groepje nieuwe moraalridders internet volschrijft met de bagger die hij nu over zich heen krijgt.”
Marjolijn de Cocq
