Politieke partijen nerveus: hoe moet je nu campagne voeren?

Rozenkwekers krijgen het de komende maanden extra zwaar. De nieuwe PvdA-lijsttrekker Lilianne Ploumen kan haar rode mascotte niet massaal op straat uitdelen en deur-aan-deur langsbrengen. GroenLinks moest grootschalige ‘meet-ups’ in concertzalen afblazen, dus kan Jesse Klaver de menigte niet als een popster toespreken. De campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen in maart is het zoveelste ‘slachtoffer’ van de pandemie. Dus ditmaal geen grote bijeenkomsten van Forum voor Democratie, geen wandeling van Geert Wilders door een drukke winkelstraat, geen gesprekjes met kiezers op straat.

In plaats daarvan gaat de virtuele trukendoos open, zo laten politieke partijen weten. Ze werken aan online campagnes, via whatsapp en andere social media, bereiden bel-acties en briefcampagnes voor.

“We zijn een partij van de straat, veel van onze mensen willen eigenlijk ook gewoon graag op pad, het zit in ons dna,” zegt SP-campagneleider en Tweede Kamerlid Maarten Hijink. “Maar we houden ons uiteraard aan de regels.” Al tijdens de eerste coronagolf bouwde de SP in het partijkantoor een professionele studio. Toespraken van lijsttrekker Lilian Marijnissen en wekelijkse campagnepraatjes met afdelingen in het land kunnen zo gestreamd worden vanuit Amersfoort.

Korte, explosieve campagne

Ook andere partijen zetten online programma’s en bijeenkomsten op poten. Achter de schermen heerst nervositeit, wordt er gedubd over koers, timing en strategie. Want waarover moeten partijen het hebben, nu ons dagelijks leven wordt gedomineerd door een virus? Wat doe je als de horizon van veel mensen niet verder reikt dan de volgende persconferentie, de komende versoepeling of de eerste prik? Andere thema’s – woningmarkt, klimaat, migratie, arbeidsmarkt – delven het onderspit in een verkiezing die lijkt uit te draaien op een referendum over het kabinetsbeleid rond corona, is de vrees. Alleen de nasleep van de toeslagen­affaire kan tippen aan de corona­dominantie.

“Verschillende politici zitten gewoon met de handen in het haar,” zegt Peter Kanne, opiniepeiler bij I&O Research. “Dat merk je. Ze worstelen met de vragen: wanneer beginnen we nu echt, welke onderwerpen gaan we aanpakken? Ze weten het gewoon nog niet, en dat snap ik. Deze tijd is er één als nooit tevoren.” Hoewel hier en daar aarzelend wordt gehint op uitstel van de stembusgang als corona nog harder toeslaat, gaan kabinet en Tweede Kamer vooralsnog uit van verkiezingen op 17 maart.

De weg ernaartoe is bezaaid met onzekerheden en politieke valkuilen, met een premier die op forse steun kan rekenen in de peilingen , coalitiepartners die juist niet profiteren en een vrij brede politieke consensus over corona. Kanne: “Zelfs Wilders wijst het coronabeleid niet compleet af. Het rally around the flag-effect, waarbij kiezers zich in crisistijd rond de leider scharen, is nog springlevend. Dat maakt het kiezen van een campagnestrategie nog lastiger.”

De VVD lijkt er daarom geen belang bij te hebben dat de campagne over iets anders dan corona gaat. Dat is vermoedelijk de reden dat prominente VVD’ers niet aanschuiven in praatprogramma’s om de toeslagenaffaire te bespreken. “Als wij met kiezers in gesprek gaan over onderwerpen die hen nu bezighouden, dan staat corona op één,” zegt VVD-campagneleider en Kamerlid Sophie Hermans. “Begrijpelijk. Dit is zó groot. Dit gaat over je gezondheid en je baan. Dat houdt iedereen bezig.”

Die koppositie van de liberalen is niet verrassend, vindt Gerrit Voerman, hoogleraar politieke partijen aan de Rijksuniversiteit Groningen. “De VVD profiteert van het feit dat mensen in crisistijd voor zekerheid kiezen, met Rutte als vertrouwde leider.”

Toch gaan de handschoenen deze campagne wel uit bij veel partijen. Betrokkenen houden rekening met een late, korte maar des te explosievere campagne in de twee à drie weken voor 17 maart. Een campagne als een snelkookpan dus. Zonder de ‘rem erop’, waarschuwt SP’er Hijink. “Natuurlijk is iedereen bezig met vaccins en lockdowns. Logisch. Maar kiezers willen uiteindelijk ook weten: wie betaalt straks de rekening van deze crisis? En dan heb je het toch over de AOW, pensioenen, sociale voorzieningen, het zorgstelsel.”

Kerstlied zingen in de huiskamer

In die laatste weken zijn de grote tv-debatten, die waarschijnlijk gewoon doorgaan en een miljoenenpubliek bereiken. Ook online kunnen partijen veel kiezers bereiken. Zo is de SGP een eigen YouTubekanaal begonnen: Studio SGP. Bij de kerstspecial van dat programma zagen zo’n 80.000 mensen onder meer hoe SGP-leider Kees van der Staaij in zijn woonkamer een christelijk kerstlied zong, met zijn vrouw op de dwarsfluit en dochter achter de piano. “We merken dat mensen soms moe worden van alle aandacht voor corona,” zegt SGP-campagneleider André Flach. “Andere onderwerpen, zoals klimaat, werk en de rol van Europa, bespreken we via ons eigen YouTubekanaal óók.”

Voor onze partij hangen alle kernonderwerpen juist samen met corona, zegt Lieke Keller van de Partij voor de Dieren. “De manier waarop we met dieren omgaan en het voorkomen van zoönosen (infectieziekten dier van dier op mens overspringen, red.). Van ons mag het élke dag over corona gaan.”

GroenLinkscampagne­leider Wijnand Duyvendak denkt inmiddels met weemoed terug aan de massale ‘meet-ups’ van zijn partij voor de Kamerverkiezingen in 2017. De Afas Live, Tivoli­Vredenburg, De Effenaar: duizenden bezoekers kwamen steeds naar de avonden met de ‘Jessias’, zoals lijsttrekker Jesse Klaver wel gekscherend werd genoemd.

Die stond dan met opgerolde witte hemdsmouwen op het podium, I Gotta Feeling pompte uit de luidsprekers en aanhangers joelden, juichten en klapten. Maar corona kwam en de meet-up verdween. “Dat werkt ook niet met duizend man op één Zoomscherm, dat slaat nergens op,” zegt Duyvendak. “Je kunt niet alles wat fysiek was naar online verplaatsen, dat heeft een volstrekt andere vibe.”

Potentiële GroenLinkskiezers worden straks gemaild, geappt, ouderwets opgebeld of ze krijgen post in de brievenbus: “We hebben honderdduizenden mensen die we al geregeld mailen. Via dat netwerk bouwen we verder, sturen we brieven van Jesse, en we vragen hun ook in de eigen kring dingen te delen.”

Forum voor Democratie – die als enige partij fel tegen de coronaregels is gekant – zegt deze campagne extra gedupeerd te worden door de maatregelen. “Hierdoor kunnen we geen bijeenkomsten in volle zalen organiseren, hét recept voor succes in elke FvD-campagne,” zegt partijwoordvoerder Robin de Keijzer. “De maatregelen plaatsen partijen als de onze op een achterstand ten opzichte van het partijkartel. We zien met lede ogen aan hoe de coronacrisis andere belangrijke thema’s van deze tijd van de agenda verdringt, zoals immigratie, de klimaatregels en de alsmaar verdere machtsovername door Brussel.”

Toch hoeft het geen ramp te zijn dat politici de zaaltjes niet meer in kunnen, zegt CDA-campagneleider Raymond Knops. “Je kunt met nieuwe technieken veel mensen tegelijkertijd bereiken. Vroeger kon je op één avond van Groningen naar Utrecht en dan was de avond al voorbij, omdat je ook nog een eind moest rijden. Tegenwoordig doe je zo drie online sessies op een avond. Zo bereik je best veel mensen.”

Knops moest in december plotseling nieuwe verkiezingsposters laten ontwerpen vanwege het terugtreden van lijsttrekker Hugo de Jonge. En met dat extra probleem kampt ook de PvdA: die partij kon opeens al het verkiezingsmateriaal in de prullenbak gooien toen Lodewijk Asscher vorige week opstapte.

Omslag blijft mogelijk

Zo lang corona de komende periode blijft beheersen, lijkt de VVD van Rutte redelijk rustig achterover te kunnen leunen. Vorig jaar liet de premier nog laconiek weten geen campagne te voeren – ‘geen tijd, te druk met de crisis’ was de uitleg, tot verbazing van sommige andere partijen. Toen hij begin december plots aanschoof voor een interview bij Linda de Mols Wintermaand, moest partijgenoot Bas Eenhoorn, nu burgemeester en rond de moord op Fortuyn in 2002 nog VVD-partijvoorzitter, wel even gniffelen: “Dat is natuurlijk pure campagne, je zit daar voor je zichtbaarheid. En dat is goed. Ook al ben je crisismanager, je bent ook leider van een politieke partij.”

Eenhoorn vindt het verstandig, ondanks de comfortabele voorsprong. “Onze lijsttrekker Hans Dijkstal stond in het najaar van 2001 op 40 à 45 zetels en zei: Bas, ik voer geen campagne. Het bestuur zei: Hans, dat moet je wel doen. Je moet ervoor gaan.”

Die verkiezingen in mei 2002 draaiden voor de VVD alsnog uit op een forse nederlaag, dat jaar werd een beroemd voorbeeld van de onvoorspelbaarheid van verkiezingen. “Als de Britse variant van het coronavirus in Nederland gaat huishouden, kán het gunstige effect voor Rutte nog verdampen,” zegt hoogleraar Voerman. “En de impact van de toeslagenaffaire is niet te onderschatten.”

En dan zijn er nog de incidenten, gebeurtenissen groot en klein die in de beslissende fase van de campagne het nieuws en de gesprekken bij de koffiemachine domineren. Een aanslag, een omstreden uitspraak, in een paar weken is van alles mogelijk. “In 2017 won Rutte de verkiezingen, kort nadat hij een Turkse minister het land uit had gezet,” zegt Voerman. “Zo’n onvoorspelbare gebeurtenis kan heel veel invloed hebben op de verkiezingsuitslag.”