Ministerie had fiasco met poststemmen kunnen voorkomen

Op donderdag 11 februari komen twaalf senioren bij elkaar in Brouwerij De Prael in Den Haag. Niet voor een biertje – de horeca zit op slot – maar voor een experiment: ze krijgen alvast de papieren in handen waarmee een maand later alle 70-plussers in Nederland hun stem per post kunnen uitbrengen.

“Het ging helemaal mis,” vertelt directeur Jacques de Wit van Leer Zelf Online, een particuliere stichting die de proef organiseerde. “Zeven van de twaalf senioren hadden ongeldig gestemd. Wat ik het ergste vond, was dat de mensen dachten dat ze alles goed hadden gedaan. Ze waren opgelucht, blij en vonden het allemaal eenvoudig.”

De uitkomst wordt opgepikt door de NOS, waarna De Wit meteen een belletje krijgt van het ministerie. Het is de woordvoerster van minister Kajsa Ollongren. “Zij wilde precies weten wat we hadden gedaan. Ik heb haar gezegd dat het belangrijk is om ouderen veel beter te informeren. Maar in plaats van dat zij ons serieus nam, belde ze de NOS om te zeggen dat er van alles mis was met onze proef. Zo klaagde ze dat er maar twaalf mensen meededen.”

Het briefstemmen gaat gewoon door: er is op dat moment ook geen weg meer terug, want de miljoenen steminstructies, enveloppen en stembiljetten zijn al gedrukt.

Stemgeheim

Deze week leidt de procedure tot een ongekende situatie. 5 tot 10 procent van de uitgebrachte poststemmen is ongeldig, een enorm percentage. Veel ouderen snappen niet dat ze hun ingevulde stembiljet in een stemenvelop moeten doen, waarna ze die envelop sámen met hun stempas in een retourenvelop moeten stoppen. Een deel van de ouderen heeft hun stempas óók in de stemenvelop gedaan. Stembureauleden mogen die envelop niet openmaken, omdat anders het stemgeheim geschonden wordt. En ook daarmee gaat het mis.

De situatie loopt zo uit de hand dat minister Ollongren zich genoodzaakt ziet om de regels aan te passen. De enveloppen mogen tóch worden geopend om de stempas te controleren. Daardoor kunnen de meeste afgekeurde stemmen alsnog worden meegeteld. Een grote opluchting voor bezorgde burgemeesters, Kamerleden en ouderenorganisaties.

‘Zeer bijzonder geval’

Ollongren kwam tot haar besluit na spoedadviezen van de Raad van State en de Kiesraad. Volgens de Raad van State is het niet fraai dat de regels tijdens lopende verkiezingen worden aangepast. ‘Er is hier echter sprake van een zeer bijzonder geval, waarbij onder buitengewone omstandigheden verkiezingen gehouden moeten worden,’ schrijft het hoogste adviesorgaan.

Maar had deze flater met poststemmen voorkomen kunnen worden? Daar heeft het alle schijn van. “Onze proef in De Prael was eigenlijk te laat”, zegt directeur De Wit. “Wij kregen te horen dat alle spullen al bij de drukker lagen. Daarom adviseerden wij het ministerie maar om veel meer aan voorlichting te doen.”

Dat advies slaat Ollongren niet in de wind. Half februari belooft de minister ‘meer aandacht te besteden aan de communicatie richting 70-plussers over het briefstemmen’. “Er zijn advertenties geplaatst”, zegt haar woordvoerder. “En de minister heeft ook gezegd: het is niet ingewikkeld, maar je moet er wel echt even voor gaan zitten.”

Vorige week was op televisie te zien dat het niet geholpen heeft: zelfs oud-minister en Ollongrens partijgenoot Jan Terlouw (D66) snapt er niets van. Bij RTL Nieuws is te zien hoe hij zijn stempas in de verkeerde envelop doet. Terwijl de steminstructie van het ministerie voor zijn neus op tafel ligt.

Het is niet zo dat het ministerie zelf geen onderzoek heeft gedaan. Begin december – dus nog voor alle stempapieren naar de drukker gaan – spreekt het Amsterdamse onderzoeksbureau Mare in opdracht van Ollongren met twaalf ouderen tussen de 70 en 87 jaar.

‘Niet direct helder’

De onderzoekers schrijven: ‘Het is niet direct helder waarom er sprake is van twee enveloppen’. Verderop staat: ‘Bij het doornemen van het materiaal ligt een potentieel risico op de loer: men denkt het allemaal wel te weten met als gevolg dat intuïtief wordt gehandeld’. En even later: ‘Zoals genoemd lijkt men de folder primair slechts scannend te lezen, waardoor niet altijd de details van het proces duidelijk worden.’

Mare adviseert onder meer om in de steminstructie het volgende zinnetje toe te voegen: ‘Stop de volgende twee documenten los van elkaar in de envelop’. En om twee bulletpoints in getallen te veranderen, waardoor duidelijker moet worden dat het stembiljet en de stempas apart moeten blijven. Het ministerie neemt een aantal aanbevelingen van Mare over, maar verandert niets wezenlijks aan de poststemprocedure.