PlusWereldstad
Lissabon is een walhalla voor straatkunst, maar niet alle graffitiartiesten zijn daar blij mee
Lissabon wordt gezien als een van de beste steden voor graffiti en straatkunst, en dat heeft een reden: het is de enige Europese stad waar de gemeente zélf straatkunst faciliteert. Wat levert dat op? En kan Amsterdam er wat van leren?
Kleurrijke muurschilderingen, rauwe graffiti en opvallende sculpturen: wie door Lissabon loopt, hoeft niet hard te zoeken naar straatkunst. De Portugese hoofdstad heeft de reputatie een van de beste steden voor streetart te zijn, en het stadsbestuur speelt daarin een grote rol. Het is de enige stad in Europa waar een gemeentelijke afdeling de officiële taak heeft om graffiti en straatkunst ruimte te geven – met de stiekeme hoop dat illegale graffiti daardoor afneemt.
Lissabon stond lange tijd namelijk óók bekend om de brede aanwezigheid van illegale graffiti, zelfs in historische wijken. Vergelijk het Lissabon van begin deze eeuw met het Amsterdam van de jaren 80 en 90 van vorige eeuw: geen muur, tram of viaduct was veilig voor jonge graffitiartiesten die met een spuitbus in de hand hun signatuur achterlieten in de stad. “En waar veel steden voor de repressieve aanpak kozen, sloeg Lissabon een andere weg in,” zegt visueel antropoloog Ricardo Campos, die jarenlang het straatkunstbeleid in Lissabon onderzocht.
Strijd om de ruimte
In 2008 werd namelijk de Galeria de Arte Urbana (GAU) opgericht. “We wilden graffiti en straatkunst de erkenning geven die het verdient,” aldus GAU-coördinator Hugo Cardoso. “En het vooroordeel wegnemen dat graffiti geen kunst, maar vandalisme zou zijn. Graffiti is van origine een strijd om de openbare ruimte, wij willen die ruimte juist creëren.”
Graffiti en straatkunst zijn overigens verschillende kunstvormen. Graffiti bestaat voor een groter deel uit tekst en is vooral bedoeld voor de graffitiscene zelf; straatkunst is meer bedoeld voor het brede publiek.
Amsterdam bond vooral de strijd aan met illegale graffiti, die bijna uit het straatbeeld is verdwenen. De traditie wordt in leven gehouden door bekende en minder bekende artiesten, collectieven en musea zoals het Street Art Museum Amsterdam, Graffiti Library en Straat. De gemeente biedt in sommige gevallen subsidies, financiert sporadisch projecten zoals Muren van West en er zijn een handjevol legale graffitimuren in de stad.
Moeilijk tussen te komen
Lissabon heeft niet opvallend veel legale graffitimuren. Als het aan GAU ligt worden dat er minstens dertig. Ook organiseert GAU een jaarlijks straatkunstfestival en vorig jaar werd het eerste street art-park in Lissabon geopend. Verder faciliteert GAU straatkunst door constant lijntjes te creëren tussen publieke en private pandeigenaren en artiesten, die tegen betaling de panden mogen beschilderen.
“Dat beleid heeft een enorme impact gehad,” zegt Campos. “Er is veel minder illegale graffiti, en de openbare ruimte is er echt op vooruitgegaan.” De stad profiteert ook van het toerisme dat de straatkunst oplevert, en vooral de kunstenaars zélf hebben er profijt van, zegt Campos. “Er zijn genoeg voorbeelden van Portugese jongeren die ooit begonnen met een spuitbus en nu grote, internationale artiesten zijn – mede dankzij de kansen die de stad ze biedt.”
Tegelijk zijn er jongeren die niets willen weten van legale straatkunst, weet Cardoso uit ervaring. “Een deel van de graffitiscene wíl helemaal niet op legale basis werken. Zij storen zich eraan dat legale straatkunst al hun ruimte bezet.”
Diezelfde zorg uit de Belgische visueel antropoloog en ‘wannabe straatkunstenaar’ Véronique van Grieken, die al ruim tien jaar in Lissabon woont. Ze is medeoprichter van straatkunstcollectief Yes You Can Spray en heeft zo haar twijfels over het beleid van de gemeente. “In het begin ging het om erkenning en ruimte bieden, nu lijkt het steeds meer om controle te gaan. Het gaat de kant op dat GAU de muren monopoliseert: zij bepalen wie de muren mag beschilderen en waar. Als kleinschalig collectief of onbekende artiest is het best moeilijk daartussen te komen.”
Gentrificatie en massatoerisme
Nog een keerzijde: waar graffiti nogal eens met armoede in verband werd gebracht – onterecht in het geval van Lissabon – wordt straatkunst nu juist geassocieerd met gentrificatie en massatoerisme, zegt Campos. “Straatkunst kan, bedoeld of onbedoeld, een wijk opwaarderen. En bewoners van kwetsbare wijken uiten weleens kritiek dat GAU muurschilderingen gebruikt om het imago van hun wijk te verbeteren, terwijl er structureel niets verandert.” Ondertussen is het massatoerisme in Lissabon de afgelopen jaren explosief gestegen. “Dat is geen direct gevolg van de oprichting van GAU, maar dat verband wordt wel gelegd.”
Van Grieken organiseert met haar collectief ook urban art tours door de stad, maar toch noemt ze zichzelf geen tourgids – ‘nooit niet’. Het collectief wil ‘bewust toerisme’ aansporen door alleen kleine groepen mee te nemen, interactie met de bewoners te creëren en niet alleen de grote schilderingen maar ook illegaal werk van onbekende artiesten te laten zien. “Maar ik merk ook wel dat er steeds meer streetarttours ontstaan. Het is heel makkelijk om in de val van het massatoerisme te trappen.”
Steeds strenger
Ondertussen duurt de strijd tegen illegale graffiti in Lissabon voort. Graffiti wordt in principe schoongemaakt, en wie wordt betrapt, krijgt een boete, net als in Amsterdam.
Volgens Van Grieken wordt de stad daarin steeds strenger; haar collectief kiest een andere aanpak. Zij proberen dialoog te creëren tussen illegale graffiti-artiesten en buurtbewoners die zich storen aan bekladding. “We willen respect tonen voor graffitikunstenaars. Zonder hen zouden we geen straatkunst kennen.”
De beste steden voor straatkunst
Er is bijna geen stad zonder graffiti en straatkunst te vinden, maar enkele steden worden internationaal aangeprezen als de beste steden voor straatkunst. Naast Lissabon zijn dat bijvoorbeeld Berlijn, Londen, Bristol, São Paulo en Buenos Aires – maar in geen van deze steden is het stadsbestuur zélf de grootste organisator van straatkunst, zoals in Lissabon.
Dat is wel het geval in Philadelphia, in de Verenigde Staten. Met het Mural Arts Program organiseert de stad tientallen straatkunstprojecten per jaar, met een budget waar Lissabon slechts van kan dromen, zegt GAU-coördinator Hugo Cardoso. Het programma werd opgericht in 1984, toen graffiti hoogtij vierde in de VS en daarbuiten, met hetzelfde doel als in Lissabon: om illegale graffiti tegen te gaan door meer legale wegen voor straatkunst te creëren.
In New York, de stad die veelal wordt gezien als de geboorteplaats van graffiti, heeft het stadsbestuur nooit zo’n beleid aangenomen. Toch is de algemene trend ook hier te zien: illegale graffiti heeft plaatsgemaakt voor toegestane, professionele en soms commerciële muurschilderingen. Volgens The New York Times beleefde illegale graffiti overigens een opleving in de stad tijdens de eerste coronalockdown.
Serie Wereldstad
Er is geen stad als Amsterdam, maar veel zaken waar wij ons druk om maken spelen ook elders in de wereld. In de serie Wereldstad onderzoeken we hoe andere steden daarmee omgaan.
Tip Het Parool via Whatsapp
Heeft u een tip of opmerking voor de redactie? Stuur een bericht naar onze tiplijn.
