Kritiek op corona-aanpak: ‘Ze hebben alleen doden en ic-bedden geteld’

Niet gekeken is naar het effect van het coronavirus op ouderen. Te veel is het land geleid door een soort militair commando van ministers, ic-artsen en virologen die te weinig oog hadden voor andere belangen. En het getuigt van ‘ongekend weinig realisme’ als je werkelijk denkt dat er binnen afzienbare tijd een vaccin tegen corona is dat iedereen afdoende beschermt.

Marcel Olde Rikkert heeft naar buiten toe lang zijn mond gehouden. “Maar,” stelt de hoogleraar ouderengeneeskunde aan de Radboud Universiteit Nijmegen, “er is geen enkele reden om nog de paniekurgentie te blijven hanteren, geen enkele reden om het verhaal ‘we zijn in crisis’ te blijven voeden. Er is nu gelegenheid van elkaar te leren.”

Twee graden lager

En hij wil bijdragen aan de dialoog. Omdat er veel dingen ook anders hadden gemoeten. Zoals met ouderen. De in jaren opgebouwde kennis over die doelgroep leek ineens niet meer te bestaan. Zo werd standaard aangehouden dat mensen mogelijk pas corona konden hebben als ze minimaal 38 graden koorts hadden. Terwijl de standaard lichaamstemperatuur bij een hoogbejaarde een of soms zelfs twee graden lager ligt dan bij een jonger persoon. En je bij een oudere met 37 graden dus soms al kunt spreken van een relevante temperatuurverhoging.

Gevolg: te laat is onderkend dat er toch wel veel corona voorkwam bij ouderen in bijvoorbeeld verpleeghuizen. Mensen zijn daardoor later behandeld en later beschermd. En toen er een hoge sterfte ontstond, kwam er een soort paniekreactie: ze werden op slot gegooid, bezoek is niet meer mogelijk.

Op zich begrijpt Olde Rikkert dergelijke reacties wel. “In het begin was er echt chaos. In chaos is het heel belangrijk dat je een duidelijke maatregel treft en die kan niet altijd even genuanceerd zijn. Dat is helemaal geen probleem, maar je moet dan wel snel bijsturen.”

Je doet grote groepen mensen al snel te kort

Maar dat is niet gedaan, volgens Olde Rikkert veroorzaakt door de ‘commandostructuur’ waarmee het probleem met het coronavirus is aangepakt. “Ze hebben alleen doden en ic-bedden geteld. Alsof dat het enige is dat ertoe doet. Maar je doet grote groepen mensen al snel tekort door maar één discipline kapitein te maken, door in dit geval de ziekenhuizen, de intensive care leidend te laten zijn.”

Die verzuimde te kijken naar wat er te leren viel in het buitenland. “Je zag in Italië al dat veel mensen het niet overleefden en de verzorgingshuizen brandhaarden waren van het virus. Dan kun je ook gaan nadenken: dit kan ons ook treffen en wat doen we dan met onze concentraties van ouderen in verpleeghuizen? Door de dominantie van de commandostructuur die gericht was op de intensive care is daar veel te laat naar gekeken.”

En nóg is er onvoldoende aandacht voor, vindt Olde Rikkert. “Zeker als je je realiseert dat er zoveel sterfte is bij ouderen, dat bij mensen bij 80 jaar en ouder de overlijdenspercentages oplopen naar 30, 40 procent, dan moet je ook nadenken: hoe gaan we dat met palliatieve zorg goed regelen? Hoe zorgen we dat de mensen die worden opgenomen niet geïsoleerd sterven? Hoe zorgen we dat mensen die geen bezoek mogen ontvangen niet sociaal geïsoleerd raken?”

Toch echt beter

Daar is onvoldoende naar gekeken, vindt Olde Rikkert. “In een soort militaire organisatie waarin de crisis is aangepakt wordt vaak niet zo goed geluisterd. Dan is het moeilijk om tot de kapiteins door te dringen en duidelijk te maken: wat ik hier zie kan toch echt beter. Heus, ik ben ervan overtuigd dat iedereen de intentie had het zo goed mogelijk te doen. Maar er is weinig sensitiviteit voor datgene dat uit het oog van de storm lijkt te liggen. ‘Wij moeten zorgen dat de ic overeind blijft’, dát was het doel geworden. Maar dat kan het doel natuurlijk nooit zijn. Het doel is goede zorg te leveren en passend te maken op wat je in de praktijk tegenkomt.”

“Doden tellen is makkelijk, en dan lijkt het alsof sterfte het enige is dat ertoe doet in deze periode. Terwijl je ook moet kijken naar effecten op kwaliteit van leven, kwaliteit van sterven: je moet ook de eindfase van het leven in ogenschouw nemen. Je bent wel erg smal bezig als je het alleen maar hebt over de aantallen die sterven en niet afvraagt: hoe gaat dat dan? Zijn de mensen wel goed voorbereid, is er voldoende dialoog geweest, zijn ze niet eenzaam, weet de familie ermee om te gaan? We zijn denk ik, ook mondiaal, helaas vaak te kort door de bocht bezig geweest. Iedereen is naar de heroïek van de ramp gestapt, heeft vooral die dodenteller in ogenschouw genomen.”

Geen tijdige zorg

Zo werd de constatering van huisartsenpraktijken dat er een dalende vraag was bij patiënten over andere problemen niet gehoord. Nu blijkt uit cijfers van oversterfte dat er mogelijk duizenden mensen dood zijn gegaan omdat ze niet met hartklachten naar de dokter zijn gestapt. ‘Zo’n 200.000 hartpatiënten in Nederland hebben als gevolg van de corona-uitbraak geen tijdige zorg genoten,’ stelde de Nederlandse Vereniging van Cardiologie vorige week. ‘Dit leidt voor tienduizenden hart- en vaatpatiënten tot vroegtijdig overlijden en tot verlies van kwaliteit van leven.’

Olde Rikkert: “Die signalen waren er al veel eerder.” Maar waar het volgens hem aan ontbroken heeft, is aan intelligent leiderschap. “Intelligentie is het gebruikmaken van zoveel mogelijk verschillende inzichten en daaruit de beste keus samen maken. Intelligentie is níet één persoon of een select groepje continu het mandaat geven alles te beslissen.”

Je bent de baas ineens

Terwijl er veel te lang is geleund op experts die de complexiteit van de pandemie niet goed inschatten. “Die experts hebben ook geen glazen bol. Maar realiseren zichzelf onvoldoende dat ze bescheidener moeten zijn. Dat zit niet in ze en er zijn ook allerlei verleidingen die de bescheidenheid moeilijk maken: je bent de baas ineens, staat in de belangstelling, het onderzoeksgeld ligt voor het oprapen. Dat is een dynamiek die we ons niet hebben gerealiseerd.”

En die ons nu mogelijk dwarszit. “Kijk naar de dynamiek van het geld. Er is een pot honing buiten gezet, waardoor men nu wereldwijd misschien wel op duizend plekken bezig is met corona-onderzoek. Dat is niet verstandig, het grootste deel wordt dan geen goed wetenschappelijk onderzoek: te klein, te snel in elkaar gedraaid. De geschiedenis rond virusvaccins leert ons dat het heel moeilijk is een effectief vaccin te realiseren. Het is ons tot nu toe bijvoorbeeld nog helemaal niet gelukt om bijvoorbeeld een influenzavaccin te maken dat voldoende effectief is voor ouderen.”

“Dat we pas weer evenementen kunnen organiseren als er een vaccin is, zoals Hugo de Jonge zegt, is het ventileren van iets dat niet realistisch is, het is het wekken van de verkeerde verwachtingen. Als je de wens hebt om kwetsbare groepen te beschermen, moet je je realiseren dat dat niet snel gaat lukken. Zeker niet als je te veel kleinschalig onderzoek toestaat, terwijl het vraagt om grote studies, om het verenigen van mensen, het verzamelen van expertise. Het vraagt om wetenschappers die over de eigen schaduw heenstappen, niet per se eigen onderzoek willen doen. Maar die aanpak is ons moeilijk. En wordt nog lastiger als we ons laten opjagen door de publiek opinie die om snel-snel-snel vraagt.”

Angst voor electoraal verlies

Olde Rikkert begrijpt wel dat het zo gaat. “In de politiek is er natuurlijk angst voor electoraal verlies, voor gedoe in de Kamer, voor populistische partijen die roepen ‘u laat mensen doodgaan’.” Maar de ‘smalle kijk’ doet geen recht aan ouderen, vindt hij.

“Het blijkt heel moeilijk voor mensen die niet in de ouderenzorg zitten om zich te realiseren dat de mensen zelf niet zo tegen de dood opzien. Als je gewend bent te vechten tegen het sterven, als dat je dagelijkse bezigheid is in de politiek of de gezondheidszorg, is het moeilijk te onderkennen dat de vraag die gesteld wordt een andere is. Dat de patiënt het misschien niet zo erg vindt te overlijden maar zich wel zorgen maakt over de manier waarop.”

“De intelligentste algemene stelregel voor beter en gezond ouder worden, is in beweging blijven, zowel sociaal als fysiek. En wat doen we nu met onze zogenaamde intelligente lockdown? We gaan de bewegingsruimte heel erg inperken. Dat is een ingreep waarvan je weet dat die veel schade gaat opleveren, zowel in fysieke als sociale zin. Je ziet de conditie van mensen achteruitgaan, je ziet de spierkracht afnemen, je ziet de eetlust verminderen. Mensen worden kwetsbaarder, juist dóór de interventie. Het welbevinden van de kwetsbare ouderen is het belangrijkste dat je moet zien te behouden. En wat nu gebeurt, is dus wat je net níet zou moeten willen.”

Geen enkel moment verboden

De experimenten in de verpleeghuizen, waar mondjesmaat weer wat bezoek wordt toegestaan, noemt hij ‘te traag’.

“In het Radboudumc is op onze afdeling geriatrie geen enkel moment verboden dat oudere mensen bezoek konden ontvangen. Het is wel beperkt tot één bekend persoon per dag en met strikte voorzorgsmaatregelen. Ik zie niet in waarom je met dezelfde maatregelen ook niet in het verpleeghuis aan de slag kunt. Ik zou zeggen: ga in gesprek met ziekenhuizen, wissel uit wat hun ervaringen zijn, hoe zij hun ouderen hebben beschermd. De mensen die de kar trekken zeggen dat de pandemie alle specialismen goed deed samenwerken, maar die zien niet dat er ook een grote groep is die helemaal niet wordt betrokken.”

Olde Rikkert pleit voor een korte adempauze. “Kijk wat ons is overkomen, en kijk naar wat je nu samen kunt leren van wat er gebeurt. Dan ben je effectiever bezig dan nu. En realiseer je dat we nu wel in control zijn, maar dat er steeds nieuwe gevallen bijkomen. Dat is óók een deel van het leven. Mensen worden ziek en gaan dood. Maar we kunnen ook leren kijken hóe dat gaat.”