Koeientaal ontrafeld: ook Bertha 316 heeft van alles te vertellen

Observeren en nog eens observeren. Een gemiddelde onderzoeksdag van Leonie Cornips, taalkundig onderzoeker bij NL-Lab (een humanities-onderzoeksgroep van het KNAW) en Universiteit Maastricht, vereist aardig wat geduld: “Koeien zijn heel langzaam. Maar áls ze iets doen gaat het razendsnel. Ik ben meermaals te laat geweest met mijn camera.”

Meestal begint de dag op de boerderij met een gesprek met de boer. Dan door naar de stal. Daar wacht Cornips, met notitieboekje en camera, en maakt ze vooral veel opnamen. “Ik observeer wat de koeien doen, hoe ze communiceren met de boer en vice versa.”

Een van die observaties: koeien groeten. Maar, ze doen dat over het algemeen alleen als ze in een afgesloten stal staan. En vooral als er weinig verschillende mensen komen. Als de omgeving meer een ‘dorpskarakter’ heeft, zogezegd. Net als mensen, in zekere zin: “In Amsterdam groet ik echt niemand, in een dorp, een kleine gemeenschap, doe ik dat wel. Misschien omdat je anders de hele dag aan het groeten bent.”

Oogcontact

Een koe is een heel sociaal wezen, zegt Cornips. Met collega-onderzoeker Marjo van Koppen bekeek ze video-opnames van de koeien intensief, ‘wel honderd keer’. Koeien die contact willen maken komen naar voren en blijven op 1,5 meter afstand voor je staan, ontdekte ze – de afstand vanaf waar ze waarschijnlijk slechter gaan zien.

Cornips: “De koe maakt dan heel indringend oogcontact. Het dier wil eerst weten of het gesprek wel of niet door ons wordt voortgezet, voor ze verder gaat. Als wij het oogcontact verbreken is er een beurtwissel. De koe vat dat op als reden om het gesprek voort te zetten. Bij mensen gaat dat hetzelfde: je kunt tijdens een gesprek niet voortdurend elkaar in de ogen blijven kijken. Als je de ander ruimte wilt geven om de beurt over te nemen, dan kijk je ergens anders heen.”

Ze ontdekte dat koeien die in de stal staan heel veel met de boer of boerin communiceren als ze iets nodig hebben: ze moeten worden gemolken, ze hebben honger. Dat maken ze veelal kenbaar met geluid. Als ze buiten staan, communiceren ze onderling met elkaar – maar dat doen ze, zo lijkt het, eigenlijk alleen vocaal als er kalfjes in het spel zijn.

Neuriën

Verschillende geluiden van de koe kunnen verschillende boodschappen hebben. Cornips: “Collega Vincent van Heuven analyseert die geluiden akoestisch. We vermoeden dat een koe met geluiden die snel in toonhoogte omhoog gaan, uitdrukt: ik heb iets nodig. Als een moeder en kind elkaar groeten, dan zijn dat vlakke geluiden: die beginnen en blijven laag.” Koeien neuriën zelfs, een geluid dat elke boer kent, zegt Cornips. Ze beschrijft het als een zacht en laag ‘mm mm mm mm-geluid’, dat koeien maken als ze liggen.

Wanneer het onderzoek van Cornips klaar is, weet ze nog niet. De komende tijd wil ze onder meer uitzoeken in hoeverre koeien dezelfde geluiden naar elkaar maken als naar de boer. “Tot nu toe kom ik dat niet tegen. Dat is interessant, want dat zou betekenen dat ze een eigen vocabulaire richting mensen hebben, net zoals katten.”

Ze hoopt daarnaast met haar bevindingen taal anders te kunnen definiëren, ‘inclusiever’. Want volgens Cornips is taal veel breder dan alleen de menselijke taal, met haar woorden en grammatica; het is een middel om sociale verbinding mee te leggen. “Koeien gebruiken niet dezelfde taal als mensen, en mensen niet dezelfde taal als koeien, maar beide gebruiken ze taal.” Ze wil laten zien dat de scheidslijn tussen huisdier en productiedier ‘ook maar iets is wat wij bedacht hebben’. “Koeien zijn net zo sociaal als honden.”