Hoe er al 183 jaar lang geen brug over het IJ komt (na talloze plannen)

Plannen voor bruggen over het IJ in Amsterdam zijn er al eeuwen, maar politiek gezien waren ze sinds februari 2022 nog nooit zo dichtbij. Nu lijkt vooral het kostenplaatje een probleem.

Tot eind 18de eeuw bungelden de lichamen van veroordeelden nog aan galgen op de plek waar nu de A’dam Toren staat. Mensen die per schip aankwamen in de stad werd zo duidelijk gemaakt dat ze zich netjes moesten gedragen. Zo niet, dan kon je zelf aan de galg eindigen. Een stukje middeleeuwse overheidscommunicatie. Maar met het dichtgooien van de galgenput kwamen ook de eerste plannen voor bruggen over het IJ.

Al bijna twee eeuwen wordt de discussie gevoerd of vaste oeververbindingen over het IJ nodig zijn. Met plannen voor grootschalige woningbouw in Noord en de toenemende populariteit van het stadsdeel lijken vaste verbindingen daarbij steeds noodzakelijker om de bereikbaarheid van het gebied te garanderen.

1839: eerste plan voor brug

In 1839 kwam het eerste idee voor een brug van de Monnickendamse aannemer Tijmon Kater. Het Algemeen Dagblad schreef over de plannen dat met een brug ‘de Waterlandsche melkboer zal niet meer zijn leven behoeven te wagen, om Amsterdam van melk of zuivel te voorzien’. Het plan van Kater wordt echter niet omarmd door de gemeente: er is ‘geen behoefte aan, omdat de noordzijde schier geen bevolking telt’.

Ruim tien jaar later ziet de Amsterdamse aannemer en waterbouwkundige Jan Galman kansen voor een brug over het IJ. ‘Het is eene uitgemaakte zaak, dat bij verbetering der middelen van communicatie, de communicatie zelve altijd toeneemt; zoo zal het ook noodwendig met de brug over het IJ zijn,’ schrijft hij. In 1851 dient hij zijn eerste ontwerp in, maar wederom oordeelt het stadsbestuur negatief.

In de 35 jaar erna blijft Galman het proberen met talloze ontwerpen. Hij probeert de gemeente er zelfs van te overtuigen dat de woninguitbreiding van de stad aan de noordkant en niet aan de zuidkant moet komen. Tevergeefs: het stadsbestuur stelt scheepvaart boven de nieuwe brug en ook financieel lijken de plannen onhaalbaar. Argumenten waarmee ook honderdvijftig jaar daarna nog talloze vaste oeververbindingen worden afgeschoten.

De stadsuitbreiding aan de noordkant komt er uiteindelijk ook: eind 19de eeuw. Maar er worden fabrieken gebouwd. Geen woningen, zoals Galman beoogd had. Arbeiders worden per pont naar de overkant gebracht om naar hun werk te gaan. Als na de Eerste Wereldoorlog grote woningnood ontstaat in de stad worden er echter vanaf 1918 toch de eerste arbeiderswijken gebouwd in Noord. Dat Amsterdam oplossingen voor de woningnood in Noord zoekt, is dus niet voor het eerst.

1957: Schellingwouderbrug

In de jaren erna zijn er altijd weer nieuwe ontwerpen voor een brug. Ontwerpen die allemaal ook weer in de prullenbak verdwijnen. Wie naar de overkant wil, blijft afhankelijk van ponten – waar in het verleden niet alleen mensen en fietsen op konden, maar ook auto’s en vrachtwagens.

Om die ponten uiteindelijk te ontlasten, vooral van auto’s en vrachtwagens, komt er in 1957 wel een vaste oeververbinding over het Buiten IJ: de Schellingwouderbrug. Voor veel fietsers die vanaf Noord naar de overkant willen, ligt de brug te ver buiten hun route. De roep om een brug over het IJ wordt er niet minder om, maar lijkt juist toe te nemen. Toch zijn het geen bruggen, maar juist autotunnels die in die periode worden aangelegd. In 1966 wordt de Coentunnel geopend, twee jaar later de IJtunnel en in 1990 de Zeeburgertunnel. In 2013 komt er een Tweede Coentunnel.

Echter kunnen ook de tunnels en het feit dat de Noord/Zuidlijn aangelegd wordt, er niet voor zorgen dat de roep voor een brug over het IJ blijft toenemen. In 2014, als het college al met een schuin oog naar Noord kijkt om er veel huizen te gaan bouwen, wordt daarom opdracht gegeven voor een studie naar nieuwe oeververbindingen.

2017: groen licht voor brug Java-eiland

Begin 2017 besluit het stadsbestuur onder leiding van wethouder Eric van der Burg om een brug te gaan bouwen vanaf het Java-eiland. Ook moet in 2020 begonnen worden met de aanleg van metrostation Sixhaven en wordt een onderzoek gestart naar een fiets- en voetgangerstunnel achter Centraal Station om Noord bereikbaar te houden.

Nu het stadsbestuur en gemeenteraad na 178 jaar eindelijk akkoord zijn om met de bouw van een brug te beginnen, zijn het in 2017 het ministerie van Infrastructuur en Rijkswaterstaat en enkele nautische clubs die dwars gaan liggen. De locatie achter het Java-eiland zou geen veilige plek zijn voor een brug, omdat het IJ daar te smal is. Daarnaast moet voor een brug de terminal voor cruiseschepen verplaatst worden. Ook gaat in 2018 de Noord/Zuidlijn rijden, waardoor het gevoel heerst dat Noorderlingen er al een vaste verbinding bij hebben gekregen. De plannen belanden wederom in de ijskast.

2019: advies voor twee of zelfs drie bruggen

Om de impasse tussen gemeente en Rijk te doorbreken, wordt in 2019 Alexander D’Hooghe, hoogleraar architectuur en urbanisatie aan de KU Leuven, naar de stad gehaald. Hij krijgt een jaar de tijd om als voorzitter van een onafhankelijke commissie met een advies te komen over de mogelijke oeververbindingen. De hoop is dat het advies van D’Hooghe alles in een stroomversnelling kan brengen.

Als het advies van D’Hooghe er medio 2020 is, liegt dat er niet om. De Belgische hoogleraar adviseert om twee of zelfs drie bruggen te bouwen, alsmede een voetgangerstunnel. Hij adviseert daarnaast om de Amsterdamsebrug te verbreden en om nieuwe ponten te laten varen.

De twee bruggen moeten van het Azartplein in Oost naar de Johan van Hasseltweg komen in Noord en van de Haparandadam in West naar de NDSM-werf. De derde brug zou op het KNSM-eiland moeten komen bij winkelcentrum Brazilië in Oost, maar D’Hooghe beseft dat die brug echt nog wensdenken is. Extra ponten moeten tussen Sporenburg en de Sluisbuurt gaan varen. Zij varen ook sinds januari van dit jaar.

“Amsterdam kan morgen al aan de slag,” zegt de hoogleraar bij de presentatie van zijn advies, waarbij hij benadrukt dat Amsterdam alle verbindingen nodig heeft om de groei van de bevolking en de verkeersdrukte in goede banen te leiden. En als ook het Rijk de plannen bestudeerd heeft en akkoord lijkt te zijn en de gemeenteraad in februari 2022 de plannen in het advies van D’Hooghe omarmt, lijkt niets meer vaste oeverbindingen in de weg te staan.

2022: waar zijn de bruggen gebleven?

Na de gemeenteraadsverkiezingen van maart 2022 wordt in het coalitieakkoord dat PvdA, D66 en GroenLinks een paar maanden later sluiten ineens met geen woord meer gerept over een brug over het IJ. In oktober wordt zelfs duidelijk dat de stad de 135 miljoen euro reservering voor de bruggen over het IJ al eerder heeft gebruikt voor andere doelen om de begroting rond te krijgen.

Enkele weken later wordt wel bekend dat de gemeente een miljardendeal heeft gesloten met het Rijk om onder andere de Noord/Zuidlijn via Schiphol naar Hoofddorp door te trekken en een nieuwe metrolijn te bouwen tussen Isolatorweg en de nieuwe wijk Haven-Stad. Dat zorgt voor gefronste wenkbrauwen, vooral bij Noorderlingen. Helemaal als bekend wordt dat Rotterdam wel geld krijgt voor een brug en staatssecretaris Vivianne Heijnen (Infrastructuur en Waterstaat) later toegeeft dat Amsterdam nooit een officieel verzoek ingediend voor de bruggen over het IJ.

Wethouder Melanie van der Horst geeft zich in een debat daarover echter niet gewonnen. Ze verwijt de gemeenteraad een rupsje-nooit-genoeg te zijn. Ze zegt dat de stad er in een voortraject al op gewezen is dat een brug niet aan de voorwaarden voor een financiële injectie voldeed en dat er daarom geen projectvoorstel was ingediend.

De volgende impasse lijkt dus aanstaande, hoewel politiek gezien de seinen voor het eerst in al die jaren op groen staan. In de 184 jaar dat er over vaste oeververbindingen gesteggeld wordt, is dat nog nooit zo lang zo geweest. Het is nu wachten op de presentatie van de Voorjaarsnota van dit jaar. Dan moet blijken of het college geld op de begroting vrijmaakt voor een brug, of dat andere zaken voorrang krijgen.

Het Fietsmuseum en de Fietsersbond Amsterdam willen daarom de boel op scherp zetten. Zij organiseren zaterdag een fietsdemonstratie om snel geld vrij te maken voor een brug. Anders moeten Amsterdammers ‘tot sint-juttemis wachten’.

Luister naar onze wekelijkse podcast Amsterdam wereldstad: