Het toeslagenstelsel moet op de schop, maar hoe?

Er is haast geen onderwerp te bedenken waar de afgelopen maanden zó hard op is gestudeerd als de hervorming van het toeslagenstelsel. Iedereen in Den Haag is doordrongen van de gedachte dat het zó niet langer gaat. Het schandaal met de kinderopvangtoeslagen heeft ook de laatste verdedigers van het stelsel de ogen geopend. Welke conclusies de parlementaire ondervragingscommissie donderdag in haar eindverslag ook trekt, nu al is zeker dat het systeem zal veranderen. De vraag is alleen: hoe?

Het belangrijkste nadeel van het toeslagensysteem is dat de mensen die er het meest van afhankelijk zijn grote problemen ondervinden. Van hen wordt gevraagd dat ze een glazen bol hebben: zij moeten bijvoorbeeld vóóraf voorspellen hoeveel uren ze gaan werken, wat hun salaris zal zijn en hoeveel kinderopvang ze gaan afnemen. Op basis van al die inschattingen wordt de hoogte van de toeslagen vastgesteld.

Maar o wee als hun inschattingen niet stroken met de realiteit: iemand verliest zijn baan, gaat scheiden of besluit minder te werken om voor een ziek familielid te zorgen. Dan verandert het recht op toeslag. In maar liefst tachtig procent van de gevallen krijgen mensen achteraf een correctie toegestuurd. En zo’n aanpassing kan leiden tot hoge terugvorderingen, vooral bij mensen die vanwege een laag inkomen relatief veel toeslag ontvangen en te laat in actie komen als hun situatie verandert.

Verouderd

Zo kan het niet langer, vindt ook staatssecretaris Alexandra van Huffelen van Financiën. Het stelsel is verouderd, meent ze. En daarom hebben haar ambtenaren nu een drietal varianten aangedragen: een kleine aanpassing, een wat grotere en een radicale hervorming.

In de eerste variant blijven de huurtoeslag en het kindgebonden budget bestaan, maar krijgen ontvangers meer zekerheid door het recht op toeslag vast te stellen op basis van inkomsten van twee jaar geleden. De zorgtoeslag verdwijnt door de zorgkosten minder via de premie en meer uit de belastingen te betalen. Tegelijkertijd zorgt een hoger minimumloon ervoor dat lage inkomens meer overhouden. De subsidie voor kinderopvang loopt niet langer via de ouders maar gaat direct naar de instelling. De tweede variant lijkt sterk op de eerste, maar daarin wordt niet de zorgpremie verlaagt maar een verzilverbare heffingskorting geïntroduceerd, ofwel – de naam zegt het al – de mogelijkheid dat mensen die nu geen belasting betalen geld toe krijgen.

Alleen in de derde variant verdwijnt het toeslagenstelsel als geheel en gaat ook de bijl in fiscale aftrekposten en heffingskortingen. In ruil daarvoor krijgen mensen op basis van een aantal kenmerken (bijvoorbeeld wel of geen kinderen) extra uitkeringen. Geen toeslagen, maar toelagen dus.

Politieke moed

Dat één van deze drie varianten precies zo zal worden uitgevoerd is onwaarschijnlijk. Politieke partijen hebben elk hun eigen plannen en ook vanuit de wetenschap en in denktanks wordt er stevig meegedacht. Maar wie door zijn oogharen kijkt, ziet wel een aantal overeenkomsten: zo willen bijna alle partijen een hoger minimumloon, maar de SP wil daar veel verder in gaan dan de VVD. Ook zijn progressieve partijen voor gratis kinderopvang en hebben D66 en CU het idee van de verzilverbare heffingskorting in hun verkiezingsprogramma gezet.

En dus hangt de toekomst van het toeslagenstelsel af van de verkiezingsuitslag en de onderhandelingen over een nieuw kabinet. Volgens Van Huffelen kan de politiek het zich niet veroorloven om nog eens een formatie voorbij te laten gaan zonder knopen door te hakken over een systeem dat ‘zo fnuikend’ uitpakt. “Het moet, het kan en het is een kwestie van kiezen en doen,” zegt Van Huffelen. “Dat vergt politieke moed.”