Dit weten we tot nu toe over de omikronvariant

Wat is verontrustend aan omikron?

Deze virusvariant kan opgebouwde immuniteit tegen eerdere varianten van het coronavirus omzeilen. Omikron heeft zo’n vijftig mutaties in de genetische code van het virus in vergelijking met de oorspronkelijke variant uit Wuhan. Veel mutaties zitten op het spike-eiwit, waarmee het virus zich toegang tot de cel verschaft.

“Omikron heeft zoveel mutaties in het spike-eiwit dat de aangemaakte antistoffen minder of niet meer beschermen,” zegt Rogier Sanders, hoogleraar virologie en experimentele vaccinologie (Amsterdam UMC).

Het gaat om 32 genetische veranderingen in het spike-eiwit ten opzichte van het originele virus uit Wuhan. Vijftien mutaties zitten precies op de plek waar het virus zich hecht aan de receptorcel. “Daarbij zitten drie mutaties die ook al voorkwamen in de bètavariant, waarvan we weten dat die zich in Zuid-Afrika onttrok aan de vaccinbescherming van AstraZeneca,” aldus Sanders.

Studies laten zien dat antistoffen die zijn opgewekt na vaccinatie beduidend minder goed kunnen omgaan met omikron dan met bèta en delta, eerdere varianten van het virus.

Wat betekent dat?

Dat omikron in populaties met veel opgebouwde immuniteit heel besmettelijk is, omdat deze variant zich weinig meer aantrekt van de antistoffen die een infectie verhinderen. Mensen die pakweg een half jaar geleden gevaccineerd zijn, hebben waarschijnlijk te weinig antistoffen tegen omikron en raken dus vaker dan bij de deltavariant besmet. Besmette mensen geven het virus vervolgens door.

Viroloog en OMT-lid Menno de Jong (Amsterdam UMC) meldde in EenVandaag dat afgelopen woensdag al bijna 25 procent van alle coronabesmettingen in Amsterdam de omikronvariant betreft. Begin vorige week ging het nog om 2,5 procent en begin deze week om 12 procent.

Marino van Zelst, modelleur infectieziekten van de Wageningen Universiteit, concludeert uit de nieuwste cijfers dat omikron waarschijnlijk nu al de dienst uitmaakt. Omdat mensen zich doorgaans vijf tot zeven dagen nadat ze besmet zijn geraakt laten testen, duurt het even voordat dit uit de cijfers blijkt, is zijn veronderstelling.

De verspreiding van omikron verloopt in Engeland twee tot drie keer sneller dan de verspreiding van delta, die het afgelopen jaar dominant was. Volgens de nieuwste onderzoeksgegevens uit Engeland en Denemarken verdubbelt het aantal besmettingen met omikron zich in 2,5 tot drie dagen. In Londen duurde het ongeveer drie weken voordat omikron dominant was.

Dat omikron zich zo snel snel verspreidt, betekent niet dat omikron in den beginne besmettelijker is dan delta, zei RIVM-voorman Jaap van Dissel in een technische briefing in de Tweede Kamer. Omikron verspreidt zich gewoon veel sneller in populaties met veel immuniteit, die is opgewekt door vaccinatie en doorgemaakte besmettingen met eerdere varianten.

In een ‘naïeve’ populatie zou een met omikron besmette persoon gemiddeld zo’n vier tot zes andere mensen besmetten - een reproductiegetal dat ook geldt voor de deltavariant. Door ontsnapping aan de immuniteit is het reproductiegetal van omikron in populaties met veel immuniteit ongeveer 5.

Is omikron minder ziekmakend?

Er waren eerder aanwijzingen dat omikron minder ziekmakend is, vooral ingegeven door berichten uit Zuid-Afrika over patiënten met lichte klachten. Maar gegevens uit Denemarken stemmen niet optimistisch, zei Van Dissel woensdag. Daaruit blijkt dat mensen die besmet zijn met de omikronvariant ruwweg evenveel kans maken om in het ziekenhuis te belanden als met oudere varianten.

Daarbij maakte Van Dissel nog wel een voorbehoud; hij benadrukte dat de aannames voortkomen uit onderzoeken met beperkte aantallen mensen. Niettemin zijn de voortekenen niet geruststellend.

Dat vaccinatie en doorgemaakte infecties minder goed beschermen tegen infectie, lijkt wel duidelijk. Maar behalve tegen infectie beschermen vaccinaties en een doorgemaakte infectie ook tegen ernstige ziekte en sterfte. Daarbij is een ander deel van het immuunsysteem betrokken: het zogenaamde cellulaire immuunsysteem of de T-cellen.

“Die zijn minder gevoelig voor veranderingen in het spike-eiwit,” aldus hoogleraar klinische virologie en OMT-lid De Jong. “T-cellen voorkomen infectie niet, maar bestrijden het virus ná infectie. Dat zorgt voor een milder ziektebeloop.” Dat geldt bij delta en mogelijk ook bij omikron, maar onderzoek daarover is er nog niet.

Britse onderzoekers publiceerden dinsdag vier scenario’s over de mogelijke effecten van omikron op de ziekenhuizen. Zelfs in het gunstigste scenario zou dat vertaald naar de Nederlandse situatie tot meer opnames kunnen leiden dan in de eerste golf uit het voorjaar van 2020, spiegelde Van Dissel voor.

Waar komt de variant vandaan?

De variant is op 24 november voor het eerst vastgesteld in Zuid-Afrika, maar dat betekent niet dat die daar ook is ontstaan. Varianten komen aan het licht doordat onderzoekers voortdurend de genetische code van het virus in kaart brengen. Dat gebeurt in het ene land meer dan in het andere. Zuid-Afrika heeft relatief veel geavanceerde laboratoria, dus de kans is groter dat de variant daar wordt opgepikt.

Omikron is inmiddels in veel landen aangetroffen. Het RIVM liet weten dat omikron in eerdere testmonsters van 19 en 23 november is aangetroffen in Nederland. Dat is dus voordat de variant officieel werd vastgesteld in Zuid-Afrika.

Hoe bezorgd moeten we zijn?

Behoorlijk bezorgd. Volgens Van Dissel kan omikron begin januari al voor de meerderheid van de besmettingen in Nederland zorgen. Uit eerste buitenlandse onderzoeken blijkt dat de vaccinaties die eerder dit jaar zijn gezet minder goed werken tegen omikron. Hij voegde daaraan toe dat boosteren de effecten van omikron wel kan dempen.

De nog weer snellere opmars is wel slecht nieuws voor de planning van de boostercampagne. Het geeft minder tijd om mensen beter te beschermen. Boosteren verbetert de individuele bescherming tegen besmetting en waarschijnlijk ook de individuele bescherming tegen ernstige ziekte en sterfte.

Op populatieniveau remt een derde prik de virustransmissie, waardoor ook de druk op de overvolle ziekenhuizen kan afnemen. Maar waarschijnlijk zijn er aanvullende, contactbeperkende maatregelen nodig om de besmettingen en ziekenhuisopnamen door omikron af te remmen. Misschien al op korte termijn. Vrijdag volgt een nieuw advies van het OMT, toegespitst op omikron.