De rotonde, ‘heilige graal van verkeersveiligheid’, blijkt tóch gevaarlijk voor fietsers

Verkeersbureau VIA bekeek alle slachtofferongevallen op kruispunten die tussen 2014 en 2021 door de politie zijn geregistreerd. Eerder werd de fietsveiligheid van alle 575.000 kruispunten in Nederland onderzocht. Vergeleken met de vier jaar daarvoor, is het verkeer de laatste vier jaar voor fietsers beduidend onveiliger geworden.

Met name rotondes binnen de bebouwde kom zijn onveilig, laten de data van VIA zien. Hoewel de 5585 rotondes slechts 0,6 procent van alle kruispunten uitmaken, vindt bijna 12 procent van alle ongelukken met een fiets of e-bike er plaats.

Revival

Volgens verkeersexpert Erik Donkers van VIA komt de toegenomen onveiligheid op rotondes door het enorm veranderde verkeer: “De fiets is de afgelopen jaren aan een revival bezig. Er zijn héél véél fietsers en verschillende soorten fietsers: van e-bikes tot bakfietsen, racefietsen en speedpedelecs.”

Met de komst van e-bikes zijn de snelheidsverschillen tussen fietsers toegenomen. Rotondes zijn bovendien steeds complexer zijn geworden, ze komen in allerlei soorten en maten. Dat maakt het voor automobilisten veel lastiger om op fietsers te anticiperen dan bij reguliere kruispunten. “Een rotonde is sowieso ingewikkelder: je hebt er als verkeersdeelnemer vier conflictpunten. Als een auto op een rotonde een fiets aanrijdt, zelfs bij lage snelheid, dan gaat het al snel fout.”

Donkers vindt dat fietsers beter beschermd moeten worden. Jaarlijks vallen er nu gemiddeld 150 doden en 7000 gewonden onder fietsers en e-bikers. Dat is ruim een derde van het aantal jaarlijkse verkeersgewonden en ruim een kwart van alle verkeersdoden.

Opmars

De opmars van de rotonde is hard gegaan: telde Nederland eind jaren negentig nog slechts 1.500 tot 1.800 rotondes, een kleine kwart eeuw later zijn dat er al bijna 5.600. De moderne rotonde is in de jaren zestig ontwikkeld door het Britse Transport Research Laboratory. Lang daarvoor bestonden er echter al cirkelvormige kruisingen. De oudste is The Circus in het Engelse Bath en stamt uit 1768.

In Nederland deed het eerste cirkelvormige verkeersplein zijn intrede in 1939, Oudenrijn kende de primeur. De huidige minirotondes met enkele rijstrook verschenen pas in de jaren tachtig. Sindsdien ging het hard.

Rotondes zijn niet voor niets zo populair onder wegbeheerders. Ze maken stoplichten overbodig, vergen minder onderhoud en zorgen voor een snellere doorstroming van het verkeer dan conventionele kruispunten. En het allerbelangrijkste argument: ze gelden als beduidend veiliger voor fietsers en voetgangers.

“De rotonde is de allerbeste uitvinding ooit in de infrastructuur,” jubelde verkeerskundige Robert Louwerse namens de Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Verkeersveiligheid (SWOV) eind januari nog in De Gelderlander. “Als je een kruispunt ombouwt tot rotonde, daalt het aantal ongevallen met 70 procent. Ze zijn bewezen veiliger.”

DTV Consultants verkende in 2019 voor het ministerie van Infrastructuur & Waterstaat de veiligheid van rotondes en concludeerde: ‘Rotondes zijn in Nederland over het algemeen zeer veilig voor fietsers.’

12 procent

Het onderzoek van de VIA werpt een heel ander licht op het succesverhaal van de rotonde. Ruim de helft (52 procent) van alle 50.808 fietsongevallen die zich tussen 2018 en 2021 voordeden, viel op een kruispunt. Als VIA verder inzoomt, blijken met name rotondes binnen de bebouwde kom onveilig. Hoewel ze slechts 0,6 procent van alle kruispunten vormen, vindt bijna 12 procent van alle ongelukken met een fiets of e-bike daar plaats. “En de trend is nog steeds stijgend,” zegt verkeerskundige Erik Donkers van VIA.

De conclusie is helder, stelt Donkers. “Empirisch onderzoek laat zien dat de verkeersveiligheid van de fietser op kruispunten – met name op rotondes – een probleem is.”

VIA is niet de enige die concludeert dat rotondes onveiliger zijn geworden. Leanne van Bentem, expert fiets bij ingenieursadviesbureau Sweco, onderzocht vorig jaar voor haar masterscriptie aan de TU Delft de fietsveiligheid. Hiervoor bekeek ze alle kruispunten in Haarlem. Ook in de Noord-Hollandse stad bleken rotondes gevaarlijker voor fietsers dan gewone kruispunten.

“Dat rotondes onveiliger zijn, had ik totaal niet verwacht,” vertelt ze. “Rotondes gelden toch al decennia als de heilige graal van de verkeersveiligheid.” De verrassende uitkomst maakte haar onzeker. Ze adviseerde in haar scriptie meer onderzoek te doen. “Uiteindelijk heb ik immers alleen het wegennet van Haarlem onderzocht, mijn onderzoek hoefde niet representatief te zijn.”

Omdraaien van voorrang

Volgens Erik Donkers kunnen rotondes relatief snel en goedkoop veiliger worden gemaakt, door fietsers binnen de bebouwde kom niet langer voorrang te geven. Onder meer de gemeente Súdwest-Fryslân doet dit al en daar vallen minder slachtoffers. “Het omdraaien van de voorrang geeft de fietser meer eigen verantwoordelijkheid en voorkomt mogelijk schijnveiligheid.”

Verkeerskundige Leanne van Bentem onderschrijft dat. “Als je voorrang hebt, ga je er vanuit dat je gezien wordt door automobilisten. Maar dat is natuurlijk niet altijd zo.” Van Bentem stelt dat fietsveiligheid verder te verbeteren valt met vrij-liggende fietspaden, bredere fietspaden en trottoirs zonder randen.

De SWOV laat in een reactie weten verrast te zijn door het VIA-onderzoek. Woordvoerder Patrick Rugebregt pleit voor meer onderzoek. Wel onderschrijft hij dat rotondes waar fietsers voorrang krijgen onveiliger zijn dan rotondes waar dat niet zo is. “Dat blijkt ook uit ons eigen onderzoek.”

De Fietsersbond pleit voor uniformere regelgeving op rotondes. Verkeerskenniscentrum CROW heeft weliswaar landelijke regels opgesteld voor rotondes, maar de 344 gemeenten zijn vrij om deze wel of niet over te nemen. Dat leidt tot een potpourri van rotonderegels, stelt hoofd beleid Jaap Kamminga. Hij hekelt de wildgroei. “Er zijn gemeenten waar op de ene rotonde de fietser voorrang krijgt en de andere keer de auto. Dat is voor niemand nog te begrijpen!”