De Nederlandse rol bij de coup van Bouterse lijkt overdreven

In november kwamen de geheime stukken over de Nederlandse betrokkenheid bij de coup in Suriname weer eens voorbij, nu in de verklaring die Desi Bouterse aflegde voor de krijgsraad over zijn verantwoordelijkheid voor de Decembermoorden van 1982. “En laten we ons realiseren dat een wezen­lijk deel van die geschiedenis besloten is in de documenten die de voormalige kolonisator in zijn kluizen (...) heeft opgeborgen,” aldus de voormalige legerleider bij die ge­legenheid.

Ook de Amsterdamse onderzoeker en publicist Ellen de Vries kreeg de kwestie geregeld voor haar voeten geworpen, bijvoorbeeld na de verschijning in 2017 van haar boek over de beeldvorming in de media van de turbulente jaren tachtig in Suriname. “Als ik ergens een praatje hield, stak er altijd wel iemand in de zaal zijn hand op. En de geheime stukken in de kluis dan? Ik wilde toch nog een keer een poging doen om daar een vinger achter te krijgen.”

Geheim verklaard

Om een lange zoektocht kort te omschrijven: geheime stukken over de coup staan afgedrukt in het nieuwe boek van De Vries, dat donderdag verschijnt. “Documenten uit het Tweede Kamer­archief zijn in 2011 geheim verklaard,” vertelt ze. “Het is zelfs geheim om welke stukken het gaat. Aan de hand van de inventarisnummers wist ik wel zo’n beetje wat ik zoeken moest. Als je veel onderzoek doet, weet je dat officiële documenten vaak op verschillende plekken worden bewaard.”

De stukken doken ook op uit de archieven van het ministerie van Buitenlandse Zaken, het Neder­lands Instituut voor Militaire Historie en het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis. Op dat IISG bleek het nagelaten archief van journalist Gerard van Westerloo een goudmijn. Hij schreef in de jaren tachtig samen met collega Elma Verhey voor Vrij Nederland een reeks geruchtmakende artikelen over de staatsgreep van 1980 in Suriname, en bleek alle bouwstenen netjes te hebben bewaard.

Alles draait om de militaire coup van 25 februari 1980, en de Nederlandse betrokkenheid daarbij. Na de Decembermoorden van 1982, waarbij vijftien tegenstanders van het regime in Fort Zeelandia werden gemarteld en vermoord, kwam het zoeklicht te staan op de voorgeschiedenis, en dan met name op de Nederlandse kolonel Hans Valk. Hij zou voor en na de staatsgreep als hoofd van de militaire missie in Suriname de helpende hand hebben geboden aan de opstandige sergeants.

Den Haag in verlegenheid

De in 2012 overleden Valk was indertijd in Suriname om namens Nederland te helpen de piepjonge Surinaamse krijgsmacht op poten te zetten. Hij was een eigengereide militair die een moeizame verhouding onderhield met de toenmalige ambassadeur en de Surinaamse legerleiding. Tijdens het conflict tussen de sergeants en de legertop dat voorafging aan de coup, lag zijn sympathie bij de militairen, met wie hij op voet van vriendschap verkeerde.

De berichten over zijn betrokkenheid bij de coup brachten Nederland in ernstige verlegenheid. De staatsgreep kwam voor Den Haag als een donderslag bij heldere hemel, en daar kwamen de verhalen over Valk nog eens bovenop. Dat leidde in 1984 tot de komst van een onderzoekscommissie die de rol van de kolonel onder de loep nam, en ook tot een geheim onderzoek door de militaire inlichtingendienst naar het functioneren van de missie in Suriname.

Daar valt heel veel smeuïgs over te vertellen, blijkt uit het boek van De Vries, maar het antwoord op de hamvraag is ontnuchterend. Op basis van de geheime documenten en een grondige analyse van artikelen en boeken over de staatsgreep constateert de onderzoeker dat de rol van Valk in de media groter is gemaakt dan hij in werkelijkheid was. “Het is een complex dossier waarin iedereen elkaar tegenspreekt. Maar de ontlastende verklaringen voor Valk hebben de media minder vaak gehaald.”

De toon gezet

De onthullende artikelen van de eerder genoemde Gerard van Westerloo hebben in de beeldvorming de toon gezet, stelt De Vries vast. “Die stukken benadrukken een actieve rol van Valk. Uit de aantekeningen van Van Westerloo valt te construeren waar hij zijn informatie vandaan had. Het ondersteunend bewijs is in mijn ogen niet erg overtuigend, maar de verhalen maakten indertijd diepe indruk.”

Een enkele keer was er zelfs sprake van sensatiezucht. De VN-journalisten onthulden bijvoorbeeld dat bij de staatsgreep dankbaar gebruik was gemaakt van een geheim Nederlands militair plan, genaamd Operatie Zwarte Tulp. Dat was bedoeld om bij ongeregeldheden rond de onafhankelijkheid van 1975 op te kunnen treden. Van Westerloo en Verhey schreven dat de sergeants het plan hadden gekregen van Valk, en het gebruikten als handleiding voor de coup.

De Vries: “Het is een fascinerend gegeven, maar er klopt niets van. Ik heb het plan voorgelegd aan militaire experts en die oordelen zonder uitzondering dat het onwaarschijnlijk is dat een evacuatieplan is gebruikt voor het plegen van een staatsgreep.”

Dat de verhalen toch altijd hardnekkig zijn blijven rondgaan, heeft volgens de onderzoeker ook te maken met de latere geheimverklaring van de documenten. “Het beeld is toch dat er iets te verbergen valt.”

Ellen de Vries: Hans Valk. Over een Nederlandse kolonel en een coup in Suriname. Walburg Pers, 24,95 euro.