De avondklok is nog steeds van kracht, maar vraag niet hoe. De onnavolgbare verwikkelingen ondermijnen het draagvlak voor het coronabeleid. ‘Dat is ontzettend schadelijk.’
Een chaotische week liep voor het kabinet ogenschijnlijk met een sisser af. Immers, de avondklok geldt nog en de Eerste en Tweede Kamer steunen het ijlings opgetuigde plan B: een alternatieve wettelijke onderbouwing. Zo bezien kan de overwinning van Willem Engel dinsdagochtend met Viruswaarheid straks een voetnoot blijken, hooguit interessant voor rechtenstudenten en staatsrechtgeleerden.
Maar zo eenvoudig ligt het niet, meent Arjen Boin, hoogleraar aan de Universiteit Leiden en expert op het gebied van crisismanagement. “Het geklungel rond de avondklok ondermijnt de legitimiteit van het complete coronabeleid, dus van alle maatregelen om de besmettingen terug te dringen. Dat is ontzettend schadelijk, omdat de legitimiteit en het draagvlak cruciaal zijn in deze crisis.”
Blunder
Heeft het kabinet geblunderd? De Raad van State en de SGP waarschuwden eerder voor het ontbreken van de juiste wettelijke basis. Andere juristen vonden de gekozen route te billijken. Of het Haagse gerechtshof dat ook vindt, horen we vrijdag. Dan volgt uitspraak in het hoger beroep dat de staat aantekende. Ondertussen is de avondklok hoe dan ook van kracht.
Voor Boin zijn de onnavolgbare perikelen onderdeel van een patroon, waarin het crisismanagement van het kabinet tekortschiet. “Een crisis als deze is onbekend terrein, dan gaan er altijd zaken mis. Maar we zijn inmiddels een jaar verder en het lerend vermogen is nagenoeg nul.”
Gereedschapskist
In zijn ogen was de vernietigende uitspraak van dinsdagochtend een goed moment geweest om te reflecteren op het nut van de avondklok. “Voorafgaand aan de invoering was er een lange discussie, waarbij het kabinet eerst zei dat het nut ervan niet te meten was, toen werd het toch voor twee weken ingevoerd en zou het als eerste in de prullenbak belanden en nu is het opeens een van de belangrijkste instrumenten uit de gereedschapskist.”
Het gedoe staat niet op zichzelf. Het vaccineren komt traag op gang, net als de beloofde ‘testsamenleving’. Tel daarbij het datalek bij de GGD’s op, het falende bron- en contactonderzoek, de eindeloze discussies over mondkapjes en een corona-app waar weinig meer van werd vernomen en het beleid oogt verre van overtuigend.
Transparantie, coherentie en consistentie zijn bij crisisbestrijding essentieel, doceert Boin. Daarin schiet de overheid tekort. Als voorbeeld noemt hij het vaccinatiebeleid. “Wat is nu het doel? Als wordt gestuurd op het niet overbelast raken van de zorg, zou je verwachten dat ouderen voorgaan bij het vaccineren, zoals de Gezondheidsraad ook heeft geadviseerd. Maar dat gebeurt niet; eerst mogen allemaal beroepsgroepen.”
Marktwerking
De machteloze indruk die het ministerie van Volksgezondheid maakt, is volgens socioloog Gijs van Loef, onderzoeker van zorgstelsels, te herleiden tot de introductie van marktwerking in de zorg in 2006. “Privatisering heeft geleid tot een gefragmenteerd zorgstelsel. Nederland hoort bij de weinige landen die niet in staat zijn gegevens aan te leveren over het aantal herstelde coronapatiënten. Dat is terug te zien op Worldometer (een website die coronadata verzamelt). Zie ook de verwarring onlangs over het aantal gevaccineerde mensen. Het snel aanleveren van betrouwbare data op landelijk niveau is niet mogelijk.”
Opiniepeiler Peter Kanne van I&O Research waarschuwt dat het ‘nu echt alle hens aan dek’ is voor het kabinet. “De steun voor de overheidsmaatregelen is nog altijd hoog, maar loopt terug: van 75 procent in januari naar 68 procent nu. En mensen zijn kritisch over de uitvoering. Zo ontstaan barstjes in het draagvlak. Het is voor het kabinet nu zaak het hoe en waarom van de corona-aanpak duidelijk te maken.”
Inmiddels wil 9 procent van de bevolking alle maatregelen loslaten. Kanne: “De steun voor Willem Engel is nog relatief klein, maar wat er dinsdag is gebeurd, kan wel iets in beweging zetten.”
Veeg teken voor premier Rutte is dat zijn VVD in de laatste I&O-peiling, afgenomen net vóór het avondklokechec, vier zetels inlevert ten opzichte van twee weken eerder.
Ontwrichtende crisis
Rampenwetenschapper Michel Dückers, verbonden aan onderzoeksinstituut Nivel en adviseur van het RIVM en de GGD’s, is milder in zijn beoordeling van de coronabestrijding. “Natuurlijk kun je aanwijzen waar zaken spaak lopen, maar achteraf oordelen is eenvoudig. Het kenmerk van een crisis is dat onverwachte zaken voorvallen, waar organisaties niet op zijn toegerust. Tot iets meer dan een jaar geleden was zo’n ontwrichtende crisis, die elk aspect van de samenleving onder druk zet, voor velen ondenkbaar. Zorgverleners en bestuurders staan onder permanente druk. Dan is het logisch dat dingen misgaan.”
Aanvankelijk was daar veel begrip voor. Er was zelfs een sterke stijging van het vertrouwen in de regering. “Uit de literatuur weten we dat bij zo’n lange crisis begrip op een gegeven moment omslaat in frustratie en zelfs woede,” aldus Dückers. “Uitputting en ontevredenheid krijgen dan de overhand.”
Ook in andere landen staat het draagvlak onder druk. Dückers wijst op de Edelman Trust Barometer van een communicatiebureau dat al twintig jaar wereldwijd vertrouwen meet. Waar regeringen in mei vorig jaar een mondiaal vertrouwensrecord van 65 procent haalden, was dat aan het eind van het jaar gedaald naar 53 procent.
Dückers: “Nederland volgt die trend. Je ziet in de discussie over de lockdown en de avondklok onbegrip ontstaan, ook doordat de sterke stijging uitblijft van het aantal besmettingen waarvoor steeds wordt gewaarschuwd. In combinatie met de frustraties over alle beperkingen ontstaat een andere dynamiek.”
Rally around the flag
In de samenleving zwelt de roep aan om versoepeling van het coronajuk. Vanuit de politiek blijft het vooralsnog stil. De Tweede Kamer maakte gehakt van de wettelijke onderbouwing van de avondklok, maar op hoofdlijnen krijgt het kabinet steeds brede steun.
Kanne: “Tot dusver zien we vanuit de politiek weinig fundamentele kritiek. Dat is het rally around the flag-effect: veel oppositiepartijen durven geen fundamentele kritiek te leveren, uit angst te worden afgestraft door de kiezer.” Maar, vervolgt hij: “Wat deze week is gebeurd met de avondklok kan het vertrouwen ondermijnen. Het kabinet moet nu het hele communicatiearsenaal in stelling brengen en het gesprek aangaan met de bevolking.”
Boin, met gevoel voor understatement: “En een goede wet maken die stand houdt bij de rechter. Ook dat zou helpen.”
