De A12-blokkade door Extinction Rebellion: mag de politie ingrijpen of zet dat het demonstratierecht onder druk?

Ira Helsloot: ‘Exctinction Rebellion, gebruik demonstratierecht niet als recht op media-aandacht’

Extinction Rebellion demonstreert zaterdag opnieuw op de A12. Bij het bewust verstoren van de samenleving is het terecht dat de politie ingrijpt, stelt hoogleraar besturen van veiligheid Ira Helsloot. Volgens hem moeten deelnemers het demonstratierecht niet inzetten als recht op aandacht.

De woordvoerster van Extinction Rebellion maakt het punt bij het tv-programma Buitenhof op 29 januari buitengewoon duidelijk. Haar antwoord op de vraag waarom Extinction Rebellion niet op het Malieveld demonstreerde maar de A12 wilde blokkeren was: “Anders krijgen we geen media-aandacht.”

Die media-aandacht was er daarna ook ruim. Woordvoerders kregen daarbij de gelegenheid om te klagen over het in hun ogen onterechte optreden van de politie, die de A12 moest vrijmaken. Het Nederlandse College voor de Rechten van de Mens claimde dat de arrestaties daarbij aantoonden dat ‘het demonstratierecht onder druk staat’.

Het demonstratierecht is een groot goed in onze democratische samenleving. Een recht dat in coronatijd door angstige bestuurders onterecht werd ingeperkt, maar waar burgemeesters op andere momenten gelukkig pal voor staan. Ook groepen met in de ogen van de meerderheid van de Nederlanders stuitende meningen moeten hun mening in het openbaar kunnen uiten.

Geen vrijbrief

Het demonstratierecht is eigenlijk pas recentelijk, namelijk in 1983, als expliciet grondrecht opgenomen in de Grondwet. In artikel 9 staat dat iedereen ‘het recht tot vergadering en betoging [heeft], behoudens ieders verantwoordelijkheid voor de wet’.

In toelichting op deze Grondwetswijziging legt de regering uit dat het grondrecht benoemd is zodat mensen die ‘geen toegang hebben tot de drukpers of andere communicatiemedia’ toch hun ‘gevoelens of wensen op maatschappelijk en politiek gebied’ kunnen uiten. Meteen daarna benadrukt de toelichting dat je ook bij demonstraties aan de wet moet houden: ‘het recht tot vergadering en betoging mag geen vrijbrief verschaffen voor het plegen van strafbare feiten’.

Het demonstratierecht is dus niet bedoeld als recht op aandacht van de massamedia en zeker geen blokkaderecht. Natuurlijk kan een demonstratie betekenen dat het verkeer tijdelijk verstoord wordt. Dat is echter iets heel anders dan demonstreren door het bewust willen verstoren van de samenleving zodat de politie moet ingrijpen en de media daarvan verslag gaan doen.

Luidkeels uiten

Het is de taak van de politie om de rechtsorde te bewaken. De politie moet dus optreden tegen mensen die al dan niet met een beroep op het demonstratierecht anderen lastigvallen en daarmee strafbare feiten plegen. Die taakuitvoering is dus zeker geen bedreiging van het demonstratierecht. Extinction Rebellion had gewoon op het Malieveld luidkeels haar gevoelens en wensen mogen uiten.

Wat in mijn ogen wel een bedreiging is van onze democratie is bewust onjuist citeren van, in dit geval, uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (het EHRM) door (semi)overheidsorganen waarop we denken te mogen vertrouwen. Als we als Nederlanders niet meer erop kunnen vertrouwen dat onze overheid de waarheid, de volledige waarheid en niets dan de waarheid spreekt, dan zal de kloof tussen ‘Den Haag’ en de samenleving alleen maar groter worden.

Het EHRM heeft in de door velen geciteerde uitspraak uit 2015 over de blokkade van snelwegen door boze boeren in Litouwen overwogen dat verkeershinder een toelaatbaar gevolg van demonstraties kan zijn. Het Hof overweegt echter ook dat anderen ook een recht hebben om hun dagelijkse vrijheid te genieten die bijvoorbeeld door blokkades wordt bedreigd. Het eindoordeel van het Hof is daarom dat de blokkade van snelwegen niet onder het demonstratierecht valt en dat de Litouwse overheid terecht de actievoerders heeft vervolgd.

Selectief citeren

In de discussies na de A12-blokkade werd door de woordvoerders van verschillende activistische organisaties en door het Nederlandse College voor de Rechten van de Mens alleen de overweging uit het vonnis van het EHRM geciteerd waarin staat dat verkeershinder toelaatbaar kan zijn. In bijvoorbeeld Buitenhof kregen zij het podium zonder weerwoord.

Activisten hebben het ‘recht’ om te shoppen in de jurisprudentie, zij zijn immers niet op waarheidsvinding uit. Dat het Nederlandse College voor de Rechten van de Mens selectief citeert uit de uitspraak is echter kwalijk, het college maakt daarmee van zichzelf een activistische organisatie waarop ook niemand meer kan vertrouwen.

Als altijd is het noodzakelijk voor journalisten om aan hoor en wederhoor te doen. Maar eigenlijk hoop ik dat journalisten zelf de tijd nemen en krijgen om goed onderzoek te doen. Deze opinie zou daarom niet nodig moeten zijn, omdat journalisten zelf het activistische kaf van het juridische koren kunnen scheiden.

Ira Helsloot is hoogleraar besturen van veiligheid aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Leon Cronie: ‘De overheid moet burgers de ruimte geven om veilig te demonstreren’

Extinction Rebellion wil zaterdag opnieuw de A12 in Den Haag blokkeren. Documentairemaker Leon Cronie betoogt dat het demonstratierecht onder druk staat, omdat de politie vaak hard ingrijpt bij klimaatprotest in plaats van te zorgen voor een veilig verloop.

Zware overheidsmaatregelen tegen protestacties lijken de laatste tijd steeds minder voorspelbaar. Demonstraties worden door de politie vooral gezien als een bedreiging van de openbare orde, en niet als een uiting van een grondrecht. Daarmee staat het demonstratierecht in Nederland onder druk.

Zaterdag zal Extinction Rebellion opnieuw de A12 in Den Haag blokkeren uit protest tegen fossiele subsidies. Dat kun je dapper noemen, aangezien sommige activisten in de aanloop naar hun vorige actie preventief werden opgepakt. Maar wat zegt het over onze rechtsstaat als we vreedzaam demonstreren ‘dapper’ noemen?

Recent bezetten studenten van de Universiteit van Amsterdam (UvA) een universiteitsgebouw. Een actie die, hoewel natuurlijk illegaal, zeer vreedzaam en gemoedelijk verliep. Toch besloot de UvA aangifte te doen en greep de ME in. Een filmpje dat online rondging toont hoe een politiebusje bewust lijkt in te rijden op demonstranten. Dit voorbeeld staat niet op zichzelf. Bij talloze protesten van de afgelopen jaren zien we dat de politie vreedzame demonstranten oppakt, vaak met harde hand. Toen een demonstratie tegen het coronabeleid in maart 2021 werd ontruimd, greep de ME in met veel geweld: door verwondingen van hondenbeten moesten sommigen naar het ziekenhuis, en demonstranten die wegrenden werden met knuppels op het hoofd geslagen. Een rapporteur van de Verenigde Naties sprak van ‘martelpraktijken’, en ook het OM bestempelde het geweld als disproportioneel: twee agenten werden vervolgd naar aanleiding van hun gewelddadige ingrijpen.

De-escaleren

Een veelgehoorde tegenwerping als je wijst op disproportioneel politiegeweld, is dat de politie nou eenmaal een moeilijke taak heeft. Natuurlijk bieden de omstandigheden waarin politieagenten werken lang niet altijd de ruimte om demonstraties rustig te faciliteren. Ook kun je niet zomaar ongestraft elk willekeurig gebouw bezetten. Wat me echter zorgen baart, is het gemak waarmee de overheid geweld inzet tegen burgers die vreedzaam demonstreren. Protestacties die de wet overtreden, zijn verre van nieuw: het opzoeken van de grens om media-aandacht te creëren, staat in het handboek van iedere activist. De overheid is echter verplicht om, ook als acties op gespannen voet staan met de wet, het demonstratierecht te faciliteren. Dat recht gaat heel ver: wetten en verdragen schrijven voor dat het de taak van de overheid is om te zorgen dat demonstraties veilig verlopen, dat de politie verplicht is om te de-escaleren en dat alleen in het uiterste geval proportioneel geweld mag worden gebruikt.

Soms gaat dat wel goed. Verschillende boerendemonstraties waarbij trekkers snelwegen blokkeerden, werden uitgebreid gefaciliteerd door de politie: er werd gezorgd voor omleidingen en de politie escorteerde stoeten trekkers. Laat ik duidelijk zijn: dát is hoe het hoort. De overheid moet burgers de ruimte geven om veilig te demonstreren, ook als dat voor overlast of hinder zorgt bij andere burgers. Dat staat los van of je het eens bent met de demonstranten. Het feit dat de politie wel ingrijpt bij klimaatactivisten en niet bij boerendemonstraties, wekt echter de indruk van willekeur. Dat wordt er niet beter op als de politie op de snelweg gaat staan barbecuen met protesterende boeren. Als we onszelf een democratische rechtsstaat willen noemen, is willekeur het laatste dat we kunnen gebruiken.

Onvoorspelbaar

Onafhankelijke organisaties zoals Amnesty en het College voor de Rechten van de Mens waarschuwden al meermaals dat deze ontwikkeling het demonstratierecht in Nederland bedreigt. Wat de situatie nog zorgelijker maakt, is dat de politie juist niet ingrijpt wanneer burgers die willen demonstreren daarbij worden gehinderd door andere burgers. Dit zagen we toen actiegroep Kick Out Zwarte Piet (KOZP) in Staphorst werd belaagd door hooligans en relschoppers, terwijl de politie toekeek. Het beeld dat hieruit ontstaat, is dat het ingrijpen van de politie onvoorspelbaar is. Of je in de cel belandt voor alleen al het organiseren van een protestactie, lijkt afhankelijk van willekeur. Onze overheid, die toch al kampt met dalend vertrouwen, zou elke schijn daarvan met alle macht moeten voorkomen. Anders maak je het voor burgers minder aantrekkelijk om zich uit te spreken – je weet immers niet zeker of je daarmee in gevaar kunt komen.

Een land dat zichzelf graag ziet als vrij, open en democratisch moet zorgen dat de politie de burgers beschermt. Nederland spreekt zich op het wereldtoneel regelmatig uit over zorgelijke mensenrechtensituaties in andere landen. Maar past deze rol ons land wel, als de eigen burgers niet eens fatsoenlijk mogen demonstreren?

Leon Cronie is documentairemaker en student.

Luister naar onze wekelijkse podcast Amsterdam wereldstad: