Bijen doen aan kwispeldansen, en hun voelsprieten zijn even veelzijdig als een Zwitsers zakmes

In vergelijking met de hersenen van de mens (86 miljard hersencellen) zijn die van de bij klein spul. Dit insect komt net verder dan een miljoen. Maar, aldus Lars Chittka, onderschat de bij niet. ‘Zijn elegante miniatuurhersentjes zijn biologische voorspellingsapparaten, voortdurend op zoek naar nieuwe mogelijkheden. Ook ’s nachts.’

Na uitgebreide studie dicht de wetenschapper in zijn boek Het bewustzijn van de bij de insecten eigenschappen toe waarbij wij mensen nauwelijks stilstaan. Bijen zijn slim, hebben een eigen persoonlijkheid, herkennen bloemen en menselijke gezichten, communiceren via een eigen taal, vertonen emoties, kunnen tellen en gebruiken eenvoudige gereedschappen.

Als het harnas van een ridder

Chittka, verbonden aan het Research Centre for Psychology van de Queen Mary University in Londen, nodigt iedereen uit om zich in te leven in het bestaan van de bij. ‘Stel je voor dat je een uitwendig skelet hebt – als een harnas van een ridder. Daaronder zit geen huid. Je spieren staan in directe verbinding met het harnas. Je kunt vliegen, hebt een gezichtsveld van 300 graden en je ogen verwerken veel sneller informatie. Je kunt ook ultraviolet licht zien en beschikt over een magnetisch kompas. Met de uitsteeksels op je hoofd kun je elektrische velden proeven, ruiken, horen en bespeuren. Informatie sla je op en gebruik je als het van pas komt,’ schetst de etholoog.

Chittka is vooral onder de indruk van de multifunctionele voelsprieten van de bij: ‘Zij zijn als een Zwitsers zakmes. Wij mensen hebben onze zintuigen van zicht, gehoor, geur en smaak netjes verpakt in compleet verschillende zintuigen. Daarom kunnen we niet proeven met onze voeten. Maar stel je voor dat je met je vingertoppen tegelijkertijd zou kunnen ruiken, proeven, horen en elektrische lading zou kunnen meten.’ Zoals een bij doet.

Het meten van elektrische lading is voor een bij erg nuttig. Vliegende bijen zijn positief geladen, terwijl bloemen letterlijk geaard zijn – en dus negatief geladen. ‘Wanneer een bij een bloem bezoekt, zorgt de elektrische ladingsoverdracht ervoor dat de bloem tijdelijk positiever geladen wordt. Dat vertelt andere bijen dat de bloem onlangs is bezocht en is leeggezogen, dus geen nectar meer bevat.’

Geheugenfoto's

De intelligentie blijkt ook uit de ratenbouw van honingbijen. Hun dubbelzijdige zeshoekige raten is een indrukwekkende truc om ruimte te besparen. Om de vloeibare honing er niet uit te laten lopen, worden de raten onder een hoek gebouwd.

Dat bijen zich daarbij niet alleen laten leiden door instinct, bleek uit een experiment aan boord van de Space Shuttle Challenger in 1984. ‘De honingbijen brachten een hele week door zonder zwaartekracht. Ze leerden niet alleen om te vliegen onder dergelijke omstandigheden, maar ze bouwden hun vertrouwde honingraat met cellen van normale afmetingen,’ aldus Chittka. De honingbijen pasten zich moeiteloos aan aan omstandigheden die ze nog nooit hadden meegemaakt.

Dat bijen net als duiven een zogeheten thuisrichtingsgevoel hebben, staat buiten kijf. Bijen maken daarbij gebruik van ‘geheugenfoto’s’: ze leggen een rijke bibliotheek aan van ruimtelijke herinneringen van hun leefomgeving.

Ruimtelijke oplossingen

De nog onbeantwoorde hamvraag is of bijen cognitieve kaarten hebben, die hen niet alleen in staat stelt om markeringen in het landschap of routes te onthouden, maar ook om nieuwe ruimtelijke oplossingen te berekenen op basis van die herinneringen, zoals nieuwe kortere routes tussen bekende locaties. Experimenten met radartracking hebben in elk geval vastgesteld dat bijen zoeken naar korte fourageerroutes tussen bronnen vol nectar. Na het uitproberen van mogelijke routes werd de totale reisafstand met 80 procent bekort.

‘Zelfs zeer ervaren bijen die de optimale route al hadden gevonden, bleven met tussenpozen experimenteren met nieuwe oplossingen,’ aldus de Duitse etholoog, die zelf onderzoek doet naar cognitieve vaardigheden van de bij.

Om met elkaar te communiceren, gebruiken bijen niet alleen de voelsprieten. Zij kwispeldansen om locaties van nectarrijke bloemlocaties aan elkaar door te geven, of een geschikte plek voor een nieuw thuis kilometers verderop. Deze ‘danstaal’ is fascinerend, zegt Chittka. ‘Hoe langer de dans, hoe beter de locatie. Als dansers andere dansers tegenkomen die een andere locatie aangeven, dan zullen ze proberen die dansen te verstoren met stopsignalen die ze geven met kopstootbewegingen.’

Geavanceerd navigatiesysteem

Het brein van bijen roept nog veel vragen op, maar er bestaat overeenstemming over een basisbouwplan. ‘Net als bij ons zijn de hersenen van een bij bilateraal symmetrisch geordend. Het grootste en belangrijkste deel is het protocerebrum’ de voorhersenen. Het bevat de optische kwabben die informatie van de samengestelde ogen verwerken, en de paddenstoellichamen met belangrijke functies voor het verwerken van informatie uit meerdere zintuigen.’ Hij noemt de paddenstoellichamen de harde schijf van de bij, met een extreem grote geheugencapaciteit.

Een andere belangrijke taak is weggelegd voor het zogeheten centrale complex. Het bevat een geavanceerd navigatiesysteem, verzamelt informatie over afstand, richting en oriëntatiepunten. ‘Daardoor kan een bij die langs een kronkelig pad naar nieuwe bloemen met nectar heeft gezocht, direct naar huis terugkeren, waarbij gegevens over alle afgelegde afstanden en hoeken die langs het uitgaande pad zijn gedraaid, worden gebruikt.’

Persoonlijkheden

Dat bijen dezelfde genen hebben, wil niet zeggen dat zij dezelfde ‘persoonlijkheid’ hebben. Subtiele zintuiglijke verschillen bepalen bijvoorbeeld dat informatie door de ene bij anders wordt opgeslagen en gebruikt dan door een andere.

Niet alle variatie tussen individuele bijen is erfelijk bepaald. Onderzoek wijst uit dat sommige bijen agressiever zijn dan andere, sommige werken harder, zijn slimmer of reageren voorzichtiger dan andere. ‘Net zoals er persoonlijkheidsverschillen zijn tussen individuele bijen, kunnen er ook dergelijke verschillen zijn tussen kolonies van sociale bijen.’

Formeel bewijs voor een bewustzijn van bijen levert Chittka niet, maar per saldo stapelt het bewijs voor een op zijn minst eenvoudige vorm van bewustzijn zich wel op, meent hij. ‘Maar het bewustzijn van bijen zou wel eens heel anders kunnen zijn dan dat van mensen. Misschien hebben zij unieke emotionele toestanden die gepaard gaan met de opwinding van het zwermproces of de sensatie van het ontdekken van een bijzonder nectarrijk bloemtype. Verder werk is nodig om deze potentiële geestestoestanden en hun bijbehorende fysiologische gedragsuitingen te onderzoeken.’

Volgens Chittka is er alle reden om de bijen te koesteren, en niet alleen vanwege hun honing. ‘Bedenk ook dat we ze nodig hebben om onze gewassen te bestuiven. We hebben veel aan de bijen te danken.’