Zeven eeuwen cartografie in museum Allard Pierson: ‘De atlas van Blaeu was de TomTom van de 17de eeuw’

“Neem je vergrootglas mee!”

Met die woorden opent Reinder Storm, conservator cartografie, de voorbezichtiging van Open kaart – van atlas tot streetmap in museum Allard Pierson. De expositie laat mooi de ontwikkeling van de cartografie zien, tot en met een zaal waar de digitale toekomst van de kaart wordt getoond, want een toekomst zonder kaarten is ondenkbaar.

Amsterdam speelde een belangrijke rol in de cartografie. De atlassen van Willem Blaeu en zijn zoon Joan uit de 17de eeuw waren de meest gedetailleerde ooit gemaakt. Storm: “De atlas van Blaeu was de TomTom van de 17de eeuw.”

De meeste kaarten die in de tentoonstelling te zien zijn, zijn in Amsterdam gemaakt, zoals die van de Amsterdamse kunstenaar Gert Jan Kocken in het voorportaal. Voor Depictions of Amsterdam 1940-1945 gebruikte Kocken liefst 101 kaarten van Amsterdam uit die periode, die hij deels over elkaar heen afdrukte. Kaarten van de Duitsers, maar ook van het verzet en van de geallieerden. “Ik wilde laten zien hoe in een oorlog een stad vanuit heel andere perspectieven wordt bekeken,” zegt Kocken, “en als je al die perspectieven met elkaar combineert, krijg je een heel complex beeld, net zo complex als een oorlog is.”

Ptolemaeus

Na deze introductie is het tijd voor het vergrootglas, want in de eerste zaal hangt meteen om de hoek het pièce de résistance van Open kaart, namelijk de eerste uitgave van de grote wandkaart van Amsterdam, in 1625 gemaakt door Balthasar Florisz. Van Berckenrode, die het museum onlangs wist te verwerven.

Het is de betrouwbaarste kaart van Amsterdam in de 17de eeuw. De bebouwing in de stad, voor het eerst van bovenaf weergegeven op de ingekleurde kaart, is driedimensionaal getekend. Met een vergrootglas zie je elk afzonderlijk huis, en ontdek je hoe gedetailleerd de kaart is. De kaart is al omschreven als ‘de Nachtwacht van de cartografie’.

Ook in deze eerste zaal is de oudste gedrukte kaart van Amsterdam te zien, van Cornelis Anthonisz., uit 1544. En de eerste kaart met de vroegste vermelding van Amsterdam, in de Geographiae opus novissima uit 1513, naar de kaarten van Ptolemaeus.

We verlaten Amsterdam, om in Nederland uit te komen. Er zijn kaarten te zien die te maken hebben met water, en de strijd tegen het water. Al in 1869 is er een hoogtekaart gemaakt waarop te zien is wat er gebeurt als Nederland onderloopt.

Dan Europa, met spotkaarten over de oorlog, die een heel ander doel dienden dan het verlangen de wereld te kennen, en een kaart die de Duitsers in de oorlog maakten om de Nederlandse industrie te inventariseren (waar valt wat te halen?). Ook is er een zaal met thema ‘wereld’ met bijvoorbeeld een nog nauwelijks ingevulde kaart van Afrika.

Insulinde

Ook mooi, en nostalgisch stemmend, zijn de verschillende Bosatlassen die als een rode draad door de tentoonstelling te zien zijn. In de zaal over cartografie van de voormalige koloniën van Nederland een Bosatlas uit 1947, waarin Nederlands-Indië wel al Indonesië heet (vooruitlopend op de onafhankelijkheid), maar Batavia nog niet in Jakarta is veranderd.

Pas verworven is ook een speciaal plakkaat voor een veiling. Een prachtig bewaard gebleven poster van een ‘Willige Verkoopinge’ in 1770. En wat werd er dan te koop aangeboden? Een ‘extra welgesitueerde Coffie Plantagie genaamt Nieuw Moccha gelegen in de colonie van Suriname’.

In die zaal veel kaarten waarop de overheersing en de exploitatie van de kolonisator moeiteloos is terug te vinden. Bijvoorbeeld in de eilandjes voor de rederij van Batavia, die al een naam hadden, maar die werden omgedoopt en vernederlandst in Amsterdam, Hoorn, en Purmerend.

Fraai is dan weer een grote kaart met als titel Schoolkaart van Insulinde. Insulinde, de naam die Multatuli in zijn roman Max Havelaar (1860) aan Nederlands-Indië gaf. Extra bijzonder is dat het netschrift van Max Havelaar hier in een vitrine te zien is.

Brug over het IJ

Open kaart – van atlas tot streetmap sluit af met een kunstwerk van Remy Jungerman, die de fameuze kaarten van Suriname van Alexander de Lavaux uit 1737 en 1758 spiegelt met dertig kaarten van Amsterdam, beschilderd met Surinaamse symbolen. Op De Lavaux’ kaarten zien we acties tegen de marrons, gevluchte slaven. De familie van Jungerman stamt af van de marrons, waardoor zijn kunstwerk een commentaar is op de onderdrukker van zijn voorouders.

Tot slot nog even terug naar het begin van de tentoonstelling. Daar hangen, een beetje verscholen, nog twee interessante kaarten, die zeer actueel zijn. Het zijn kaarten waarop een brug over het IJ is te zien. Een brug die doet denken aan de Ponte Vecchio in Florence, maar dan groter en langer. Waar stoomschepen moeiteloos onderdoor konden varen. Echt een prachtig ontwerp – pak uw vergrootglas! – uit 1857 van Jan Galman, selfmade aannemer. Na de bouw van het Centraal Station, in 1869, stuurde hij aangepaste tekeningen voor de overspanning. Helaas. Een brug over het IJ is er nog steeds niet. Ook niet aan de horizon.

Open kaart – van atlas tot streetmap, Allard Pierson (Oude Turfmarkt 127-129), t/m 16/7