Yto Barrada in het Stedelijk Museum: een samenvatting van haar levenslange leren

Yto Barrada is een eeuwige student. Ze doet cursussen plantenkunde en ploegt architectuurboeken door. Ze wil traditioneel verfmeester worden, een traject dat rustig tien jaar duurt. En haar ouderlijk huis in het Marokkaanse Tanger heeft ze omgevormd tot onderzoekscentrum voor vraagstukken over watergebruik en verzilting.

Barrada’s kunstwerken, nu te zien in het Stedelijk Museum, zijn een gefragmenteerde samenvatting van haar levenslang leren. De verschijningsvormen zijn divers, van boeken tot beelden en van textielwerken tot films. Wat ze gemeen hebben is een onnadrukkelijkheid die makkelijk versleten kan worden voor lastig te vatten of zelfs saai, maar die past bij het besef dat de wereld zich niet laat vangen in één-dimensionale statements.

Zie bijvoorbeeld de serie werken geïnspireerd door Frank Stella. De Amerikaan geldt als een van de reuzen van het modernisme, dat tot voor kort werd gezien als zuiver westerse aangelegenheid. Maar zijn abstracte doeken zijn grotendeels geënt op de geometrische patronen van Arabische tegeltableaus die Stella zag tijdens een reis door Marokko. Barrada maakt soortgelijke composities, niet met verf maar textiel. Anders dan in Stella’s gladde werken is hier de hand van de maker zichtbaar: de steken waarmee de ietwat rafelige stukken aan elkaar zijn genaaid, de net niet egale dekking met natuurlijke kleurstof. Het cerebrale conceptualisme krijgt ambachtelijk weerwoord in een medium dat associaties oproept met warmte, huiselijkheid en vrouwenarbeid. Barrada’s pakt met zachte hand terug wat Stella zich met harde, hoekige middelen uit haar culturele achtertuin heeft toegeëigend.

Tekst gaat door onder foto

Internationale doorbraak

Die politieke ondertoon zit al in Barrada’s werk sinds A Life Full of Holes (1998-2004), waarmee zij begin deze eeuw internationaal doorbrak. De fotoserie documenteert het alledaagse leven in de Noord-Afrikaanse havenstad Tanger in de jaren vlak nadat het Verdrag van Schengen een onzichtbare muur optrok rond Europa. Houders van een Marokkaans paspoort kunnen sindsdien niet meer vrij de Straat van Gibraltar oversteken, waardoor ze hun toevlucht nemen tot gevaarlijk gammele bootjes voor een illegale overtocht of veroordeeld zijn tot een stagnerend bestaan. Lang voordat de term ‘vluchtelingencrisis’ in zwang kwam, legde Barrada de vinger op de zere plek.

In het recente werk dat nu in het Stedelijk te zien is, is Barrada’s engagement meebewogen met de actualiteit. Haar focus ligt nu op klimaatverandering. Zoals ze het stigma van geopolitieke ongelijkheid in haar doorbraakwerk wist te koppelen aan wat er op straat gebeurt met gewone mensen, weet ze ook dit ongrijpbaar grote probleem te koppelen aan een klein, behapbaar beeld. Met Tangier Island Wall heeft ze een monument gemaakt voor het eilandje Tangier voor de Oost-Amerikaanse kust. Het handjevol bewoners leeft van de krabbenvangst maar moet binnenkort verhuizen omdat Tangier onder water dreigt te verdwijnen. Barrada’s werk is een muurtje gebouwd van krabbenvallen, symbool voor de waterkering die de federale overheid weigert te bouwen.

Tekst gaat door onder foto

Dat het bedreigde eiland dezelfde naam heeft als haar Noord-Afrikaanse woonplaats, geeft dit werk een persoonlijk tintje. Bovendien woont Barrada sinds 2012 gedeeltelijk in New York en is het Amerikaanse leven onderdeel geworden van haar beleving en dus haar werk.

Uitwisselingsprogramma

Haar moeder ging haar in 1966 voor. Mounira Bouzid was geselecteerd voor een uitwisselingsprogramma om jonge Afrikanen kennis te laten maken met Amerika, een nauwelijks verholen ideologisch project waarvan er tijdens de Koude Oorlog wel meer waren. Bouzid was pas 22 en zoals al haar vrienden overtuigd links, maar ‘wilde de duivel wel eens met eigen ogen zien’. Dat vertelt ze in de voice-over van de film Tree Identification for Beginners. Haar ervaringen worden afgewisseld met droge opsommingen van het officiële programma, waardoor je je realiseert dat Afrikanen zich toen nog relatief makkelijker konden bewegen in de westerse wereld maar met dezelfde ongelijkheid te maken hadden als hedendaagse bootvluchtelingen.

Tekst gaat door onder foto

De gesproken tekst gaat vergezeld door een stop-motionfilm waarin gekleurde blokjes steeds andere composities vormen. Het is een soort code, geheimtaal die de onderliggende krachten zichtbaar wil maken. Barrada is mateloos gefascineerd door dit leergereedschap uit het Montessorionderwijs, en maakte ook uitvergrote dobbelstenen, blokjes en ander educatief speeltuig dat getoond wordt in de middelste zaal. Behalve in het leren van nieuwe dingen, is de kunstenaar geïnteresseerd in het mechanisme van leren en hoe dat spelenderwijze kan.

Geen lekkere plaatjes

In een interview met conservator Leontien Coelewij (te beluisteren via Soundcloud) beweert Barrada dat haar werk prima te bekijken is zonder al die achtergrondinformatie. Dat is niet helemaal waar. Barrada maakt weliswaar geen hermetische ‘bijsluiterkunst’ maar haar werk spreekt niet zomaar uit zichzelf. De meeste bezoekers doorkruisen de zalen dan ook op snelwandeltempo. Hier geen lekkere of spannende plaatjes. Geen kunst om naar te kijken maar om doorheen te kijken, naar de wereld als een kluwen verhalen. Maar daarvoor moet je vertragen, inzoomen en net zo leergierig zijn als Barrada zelf.

Yto Barrada: Bad Color Combos. T/m 5 maart in Stedelijk Museum Amsterdam