Waarom wordt componist Kurtág geëerd met een festival in het Muziekgebouw?

Componist György Kurtág wordt in het Muziekgebouw geëerd met een vierdaags festival. Drie musici vertellen over de componist en zijn werk. Violist Nurit Stark: ‘Hij vroeg: hoe ga je alle tinten van de duisternis onthullen als je er geen licht op schijnt?’

De Hongaarse componist György Kurtág, 97 jaar, werkt nog altijd actief samen met de musici die zijn muziek uitvoeren. Hieronder vallen mezzosopraan Gerrie de Vries , cellist Jean-Guihen Queyras en violist Nurit Stark. Alle drie spelen op het aankomende Kurtág Festival in het Muziekgebouw aan ’t IJ.

Zonder tierelantijnen

Wanneer de musici wordt gevraagd naar het karakter van Kurtágs muziek komen veelal dezelfde termen naar boven: waarheidsgetrouw, essentieel, precies, spaarzaam, zonder tierelantijnen. Queyras: “Zijn werk heeft een zekere diepte. Geen enkele noot is inwisselbaar – het is niet simpelweg een leuke melodie en harmonie. Je stapt een geheel andere, minstens driedimensionale, wereld binnen.”

Stark licht de spaarzaamheid van de werken toe: “De stukken bestaan niet uit duizenden kwarten en kwinten, maar vaak slechts één. Ik vind het fantastisch dat ik daar dan de ruimte voor kan nemen, de noten microscopisch kan examineren en verwerken.”

Krankzinnige registers

Queyras speelt tijdens het festival Dubbelconcert op. 27 nr. 2 samen met pianist Tamara Stefanovich. “De piano heeft een harmonische rol in dit stuk, met veel rijke akkoorden. Ik heb de lyrische rol – ik functioneer eigenlijk als zanger. En het is Kurtág, dus hij gaat tot het extreme. Soms speel ik melodieën in krankzinnige registers, heel hoog, dan weer heel laag.”

Ook Stark heeft een lyrische rol, maar deelt deze met sopraan Viktoriia Vitrenko. Samen vertolken ze Kafka-Fragmente, een stuk bestaande uit veertig fragmenten onder de twee minuten, gebaseerd op Franz Kafka’s brieven en dagboeken. “Het voelde alsof ik op zoek was naar veertig sleutels om toegang te krijgen tot dit stuk. Niet zo zeer op technisch gebied, maar emotioneel. Soms dacht ik: ik geef het op,” zegt ze lachend. “Ik heb nog nooit zo lang gedaan over een stuk instuderen.”

De samenstelling van alleen viool en sopraan is vrij ongebruikelijk. “Het zijn twee instrumenten met hetzelfde register en een vergelijkbare rol binnen de muziek. Het is alsof twee hoofdpersonen elkaar ontmoeten, zonder compromissen. Geen van beiden heeft ooit de overhand.”

‘Wir haben sie gefunden!’

De Vries zal samen met pianist Pierre-Laurent Aimard What is the Word ten gehore brengen. “Ik hoorde het stuk voor het eerst in de jaren 90 en was totaal verpletterd. Ik had onmiddellijk het gevoel: ik wil dit stuk doen.” En zo geschiedde, maar het ging niet van een leien dakje. Kurtág had het stuk na het overlijden van de originele zangeres, Ildikó Monyók, dood verklaard. Hij was dusdanig ontevreden met de uitvoeringen van andere zangeressen dat het niet meer mocht worden gespeeld.

Maar wijlen Reinbert de Leeuw (1938-2020) wilde de complete kamermuziek van Kurtág opnemen en daar hoorde dit stuk bij. Zodoende vroeg hij de Vries het stuk een middag te repeteren en op te nemen op haar telefoon. Een groot succes: diezelfde avond werd de Vries gebeld door de Leeuw. Kurtág had de opname beluisterd en geroepen: “Wir haben sie gefunden!”

Nu is De Vries de enige zangeres die het stuk mag uitvoeren. Het stuk is haar op het lijf geschreven: “Ik heb eigenlijk nooit kunnen kiezen of ik actrice of zangeres wilde worden. Op een gegeven moment ben ik het maar gaan combineren, en dat heb ik altijd het fijnste gevonden. Dit stuk is daar eigenlijk de climax van.”

Het theatrale stuk is gebaseerd op een gedicht van Samuel Beckett en behandelt de vraag: wat gebeurt er als mens als je je taal verliest? Een stuk vol frustratie en wanhoop, waarbij alle woorden meermaals herhaald worden, elke keer met een andere emotionele lading. “Dit stuk gaat niet over mooi zingen, integendeel. Dat moet je volledig loslaten.”

Feest van herkenning

Alle musici hebben direct met Kurtág samengewerkt. Queyras: “Het is een uitdagende ervaring om met hem samen te werken. Soms werk je urenlang aan de eerste twee maten van een stuk. Maar het is ook een transformerende ervaring. Hij gaat zo grondig te werk met zijn musici omdat hij ook op deze manier componeert.”

De Vries beaamt dit: “Met Kurtág repeteren is hard werken. Toen we aan What is the Word werkten, had hij over elke noot wat te zeggen, maar tegelijkertijd was het ook een feest van herkenning. Door de dingen die hij zei ging ik ook steeds net een stapje verder, en maakte ik klanken die ik nog niet in mezelf had ontdekt.”

Verschillende tinten duisternis

Het contact met de componist heeft waardevolle inzichten gebracht die de musici tot op de dag van vandaag toepassen in hun spel. Queyras: “Gedurende één van mijn sessies met Kurtág werkte hij met me zoals een ambachtsman werkt aan hout. Noot voor noot probeerde hij me in zijn taal te smeden. Na een tijdje zei hij: ‘Ja, nu speelde je het precies zoals ik wilde! Maar je was er zelf niet bij.’ Op dat moment kristalliseerde het besef dat de componist en het publiek het nodig hebben dat de musici volledig aanwezig zijn in het moment. Dat is de enige manier waarop de muziek tot leven kan komen.”

Stark: “Een paar jaar geleden werkte ik met hem aan de Kafka-Fragmente. Wanneer een tekst heel donker en emotioneel zwaar is, zoals Kafka’s teksten, heb je de neiging om op dezelfde manier te spelen. Maar hij zei: ‘Nee, nee, nee, houd het licht en helder! Als je naar een afbeelding kijkt met zoveel verschillende tinten duisternis, hoe ga je ze onthullen als je er geen licht op schijnt?’ Ik geef deze lessen nu door aan mijn studenten.”

Kurtág Festival, 8 t/m 11 maart, Muziekgebouw Amsterdam