Us houdt Amerikanen een verontrustende spiegel voor

Met spiegels is het oppassen in horrorfilms. Spiegel­beelden zijn zelden te vertrouwen, ze leiden vaak een ­eigen leven. Wie het spiegeldeurtje van een badkamerkastje opent, schrikt zich rot wanneer het weer gesloten wordt: er staat altijd een schim/spook/monster in het ­eigen spiegelbeeld. En wie voor de spiegel vijf keer de naam Candyman uitspreekt, wordt door de gelijknamige boeman opgehaald.

Met Us houdt de Amerikaanse schrijver, producent en regisseur Jordan Peele zijn landgenoten een verontrustende spiegel voor. Twee jaar geleden deed hij dat ook met zijn debuut Get Out. De satirische horrorfilm ontkrachtte de mythe van een postraciale samenleving en plaatste kanttekeningen bij de houding van welgestelde blanken, die met een stem op Obama hun collectieve schuld ­af­kochten alsof het een aflaat voor het slavernijverleden was.

Spiegeldoolhof

De spraakmakende film werd een groot succes en Peele won de Oscar voor het beste originele scenario. Er zijn filmmakers die zich na een fenomenaal succesvol debuut hoogmoedig vertillen aan een prestigeproject, maar Peele liet zich niet van de wijs brengen. Us staat met twee benen fier in het horrorgenre, meer nog dan de voorganger. Maar dat wil niet zeggen dat het een vrijblijvend kermisritje is.

Dat is het zeker niet voor de door Lupita Nyong’o vertolkte heldin. In de proloog van Us zien we haar anno 1986 als kind op een kermis, bij de pier van Santa Cruz in Californië. Ze loopt er in een verlaten spiegeldoolhof een trauma op, dat jaren later opspeelt wanneer ze met haar man en hun twee kinderen naar Santa Cruz terugkeert. Het is een beproefd thema, dat door Peele inzichtelijk en beklemmend wordt uitgewerkt en de emotionele band tussen de heldin en de toeschouwer aanzienlijk ­versterkt.

In het begin van de film verwijst Peele echter ook naar een collectief Amerikaans verleden. Hij toont een uit 1986 stammend tv-spotje voor de liefdadigheidsactie Hands Across America, waarin 6,5 miljoen Amerikanen een menselijke keten van kust tot kust vormden en geld ­doneerden. De opbrengst moest de daklozen en allerarmsten in de VS en Afrika ten goede komen. Het spotje, dat aanvankelijk een terloopse illustratie van het oude tijdsbeeld lijkt, wint in de loop van Us aanzienlijk aan betekenis en verbindt Peele’s tweede film met zijn debuut. Ook deze film gaat over de manier waarop welgestelde Amerikanen met ‘de anderen’ en ‘het onbenoemde’ omgaan.

Duimschroeven

Na de schets van haar jeugdtrauma draait Peele bij ­Nyong’o en haar gezin de duimschroeven aan met een ­bizarre variant van het beproefde belegeringsscenario, waarbij een familie in eigen huis door indringers wordt bedreigd. Die indringers zijn hun dubbelgangers, uniform gekleed in donkerrode overalls en vrijwel allemaal behept met een bezeten oogopslag en een onvermogen zich verbaal te uiten. Alleen de vrouw hoest met veel moeite wat woorden op. Gevraagd naar hun herkomst antwoordt ze: ‘Wij zijn Amerikanen.’ Ofwel: de vijand dat zijn wij.

Nyong’o kreeg een Oscar voor haar filmdebuut in 12 Years a Slave en maakt in haar dubbelrol in Us grote indruk als angstig slachtoffer en als angstaanjagend monster. Ze draagt de film met verve en biedt kijkers houvast in een plotlabyrint dat tot de laatste minuut vreemde en verrassende wendingen neemt.

Peele steekt zijn cinefiele voorkeuren niet onder stoelen of banken, maar hij verstaat de kunst te knipogen naar Spielberg (Jaws en Poltergeist) en andere voorgangers ­organisch met de handeling te verbinden. Als pleitbezorger voor genrefilms rekent hij in zijn tweede film opnieuw overtuigend af met de misvatting dat enge, spannende en grappige films weinig meer dan plat vermaak te bieden hebben. Us laat kijkers met zoveel intrigerende vragen, thema’s en beelden stoeien, dat er uren over nagepraat kan worden.

En een dag later valt er warempel nog een kwartje.