Tropenmuseum eert ‘Vierde Piramide’ Umm Kulthum en andere Arabische diva’s uit muziek en film

Woensdag, op vrouwendag, opent in het Tropenmuseum de tentoonstelling Diva’s, over zangeressen en actrices in de Arabische wereld. Zoals zangeres Umm Kulthum, die zo geliefd was dat haar begrafenis in 1975 vier miljoen mensen op de been bracht.

Laat in het bijzijn van een oudere Arabier de naam Umm Kulthum (1898 - 1975) vallen, en de kans is groot dat op zijn gezicht een gelukzalige blik verschijnt. Dan volgen de verhalen over de Egyptische zangeres, ook wel bekend als de ‘Nachtegaal van de Nijl’ dan wel de ‘Ster van het Oosten’, die zo mooi kon zingen over liefde, pijn en afscheid.

Kulthum (ook wel gespeld als Om Kalsoum) was niet alleen geliefd in eigen land, waar ze de ‘Vierde Piramide’ werd genoemd, maar in de hele Arabische wereld. Ze verkocht meer platen dan Elvis en de Beatles bij elkaar, lees je weleens, al ontbreken harde cijfers. Haar begrafenis in Caïro bracht naar schatting 4 miljoen mensen op de been.

In het Tropenmuseum zijn er beelden van te zien. Zoveel mensen bij elkaar ziet er beangstigend uit – mannen vooral, totaal in vervoering – maar het tekent de immense populariteit van de zangeres. Een belangrijke politieke stem was ze ook. Ze was bevriend met de Egyptische president Nasser (1918-1970), en hing net als hij het panarabisme aan.

Diva’s

De populariteit van Kulthum was uitzonderlijk, maar er waren in haar tijd in de Arabische wereld meer vrouwen als zij: zangeressen en actrices wier werk van de jaren twintig tot en met zeventig niet alleen de muziek en de film veranderde, maar dat vaak ook maatschappelijke gevolgen had.

Diva’s heet de tentoonstelling in het Tropenmuseum die de vrouwen eert. Het is de enigszins aangepaste en aangevulde Nederlandse versie van een expositie die eerder was te zien in het Institut du Monde Arabe in Parijs (het gebouw aan de Seine dat bij elk bezoek aan de stad wel een keer opvalt door zijn bijzondere gevel met Arabische motieven).

Het is een aantrekkelijke tentoonstelling waar onder meer persoonlijke bezittingen, platenhoezen en geweldige filmaffiches zijn te zien, deels uit particuliere collecties. Er worden filmfragmenten vertoond en van de zangeressen die aan bod komen, is niet alleen muziek te horen, maar zien we in een aparte ruimte ook filmbeelden van concerten.

Draai je je in dat zaaltje weg van het scherm, dan zie je foto’s zoals ze indertijd werden gemaakt van concertbezoekers, allen mannelijk. Ook op hun gelaat weer die totale vervoering. Tarab is het Arabische woord voor een dergelijke, door muziek opgeroepen staat van bewustzijn. Een westers equivalent is daar niet echt voor, maar trance komt in de buurt.

Roaring twenties in Caïro

Bij Kulthum kon de uitvoering van een enkel lied wel een uur beslaan. Met haar diepe en volle stem bleef ze, aangemoedigd door de instemmende reacties van haar toehoorders, zinnen herhalen. Het gevolg: totale extase in de zaal. De zangeres zelf koesterde een mysterieus imago. Ze droeg bijna altijd een donkere zonnebril en schermde haar privéleven af.

Dat juist vrouwen, als zangeres of actrice, in de Arabische wereld zo populair waren, lijkt op gespannen voet te staan met de islam. Dat deed het vaak ook. In haar jeugd trad Kulthum op als jongetje. Andere zangeressen deden zich ook op volwassen leeftijd op het podium aanvankelijk voor als mannelijk.

De jaren twintig, het tijdperk waarmee de tentoonstelling op de eerste verdieping van het Tropenmuseum begint, brachten grote verandering. Ook in Egypte, tot 1922 een Brits protectoraat, waren de twenties in veel opzichten roaring. Zeker in hoofdstad Caïro, waar vrouwen een grote rol speelden in het bloeiende culturele leven.

Ongesluierd zongen en acteerden ze, maar ook bemoeiden ze zich met de zakelijke kanten van de muziek en het toneel. Het is die vrijgevochtenheid die de weg vrijmaakte voor de diva’s van wie in het Tropenmuseum het verhaal wordt verteld.

Muziek en film liepen voor de meesten van hen logisch in elkaar over; wie eenmaal succes had als zangeres, kon vaak ook aan de slag in de filmwereld. Caïro had in de jaren veertig tot en met zestig een zo bloeiende filmindustrie dat wel werd gesproken van Hollywood aan de Nijl. In de films die er werden gemaakt had muziek een groot aandeel.

Dalida

Van de zingende Arabische diva’s maakte een deel ook in West-Europa naam. Maar voor de doorsneebezoeker van het Tropenmuseum zullen al die Arabische filmdiva’s nieuw zijn. Behalve dan Dalida (1933-1987), de actrice en zangeres die ook in Nederland in de jaren zestig en zeventig succes had met songs als Paroles, paroles en Gigi L’Amoroso.

Ook altijd gedacht dat Dalida een Frans-Italiaanse zangeres was? Dat was ze ook, maar ze werd wel geboren in Caïro en was in 1954 Miss Egypte. Voor ze verhuisde naar Frankrijk en bekend werd in het Westen, was ze in Egypte al een populaire filmster.

Een jaar voor haar – vroege – dood was Dalida weer te zien in een Egyptische film, De zesde dag. De film flopte, maar bij de Egyptische première trok de aanwezigheid van Dalida tegen de 3 miljoen fans. Dat zijn er ‘maar’ 1 miljoen minder dan bij de begrafenis van Kulthum elf jaar eerder.

Kulthum komt trouwens ook aan bod in de vaste opstelling van het Tropenmuseum. In een aan muziek gewijde ruimte op de begane grond speelt zij de hoofdrol. Daar krijgen we ook antwoord op de vraag of de zangeres heden ten dage voortleeft bij jongeren in de Arabische wereld.

Beelden uit de talentenshow Arabs got talent bewijzen dat ze zeker niet vergeten is: we zien jonge meisjes ernstig hun best doen de zangeres te imiteren.