Stockhausens boventonen, voor het eerst in zijn geheel in Amsterdam

In maart 1968 werkte Karlheinz Stockhausen, een van de invloedrijkste componisten van de vorige eeuw, in Madison, Connecticut, aan een nieuw stuk dat hij Stimmung zou dopen. In het stuk, voor zes vocalisten (drie mannen en drie vrouwen) die in zes microfoons zingen (een voor elk), deed hij iets wat nog geen andere Europese componist voor hem had gedaan.

Hij componeerde een spel met boventonen.

Dit behoeft enige uitleg. Een boventoon wordt in de Van Dale gedefinieerd als een 'in bep. intervalverhouding meeklinkende hogere toon', maar dat is waarschijnlijk nog steeds cryptisch. In de praktijk is het eenvoudiger.

Wie thuis de stofzuiger aanzet en zich goed concentreert op het geproduceerde geluid, hoort niet 1 toon, maar meerdere. Je kunt het ook met je eigen stem proberen. Zing een strakke toon en luister hoe die verandert als je langzaam je mond kleiner maakt. Je hoort opeens hogere tonen eruit springen.

Wie dat oefent, kan heel mooie fluittoontjes laten klinken, terwijl ook nog steeds de grondtoon hoorbaar is.

Stockhausen heeft met dat principe een compositie vervaardigd, die in feite slechts uit 1 samenklank ­bestaat (een dominantnoneakkoord, voor de liefhebbers), maar die bij enthousiaste beluistering een fascinerend en zelfs betoverend sterrenstelsel van boventonen oplevert.

Het is geen geheim dat Stockhausen het idee voor Stimmung opdeed na een bezoek aan collega-componist La Monte Young, de excentrieke Amerikaan die zijn hele leven in dienst heeft gesteld van muzikaal onderzoek naar boventonen.

Stimmung duurt 74 minuten en was in Amsterdam nog nooit in zijn geheel te horen. Een uitvoering in het Holland Festival van 1969, onder leiding van Stockhausen zelf, ontaardde in een rel, omdat een deel van het ­publiek ging meemiauwen, roepen en discussiëren ('Waarom zou je wel mogen applaudisseren, maar geen blijk van afkeuring mogen geven?'), waarna het concert werd afgelast.

Ik voorspel dat er nu héél stil naar geluisterd wordt.

Silbersee met Stimmung van Stockhausen, op donderdag 8 maart in het Muziekgebouw aan 't IJ (aanvang 20.15 uur).