Stalins geheim agent is bij vlagen bloedstollend

De jonge Sorge, geboren in Bakoe als zoon van een Duitse vader en een Russische moeder, vocht voor de Duitse keizer in de Eerste Wereldoorlog, maar was zijn leven lang communist. Hij begon te spioneren voor de Russische geheime dienst, eerst in Sjanghai en uiteindelijk als leider van een ­Sovjetspionagenetwerk in Tokio.

Door zijn brutaliteit en charme deed hij zijn werk in Japan vanuit de Duitse ambassade. Nadat Hitler aan de macht was gekomen, werd Sorge lid van de NSDAP en raakte hij bevriend met de hoogste nazi in Japan. In Berlijn waren ze in hun nopjes met hun man in Tokio, maar Matthews maakt duidelijk dat Sorge altijd voor Moskou werkte. Hij was negen jaar lang in de positie zowel Duitse als Japanse informatie te stelen en die door te seinen aan Stalin.

Alcoholische uitspattingen

Sorge werd lang beschermd door de wet van de verbluffende openheid. Tijdens zijn vele alcoholische uitspattingen bekende hij vaak zijn liefde voor Stalin en de Sovjet-Unie tegenover een publiek van nazi’s. Nooit nam iemand dat serieus. Niemand nam hem ooit iets kwalijk. Sorge was een charmeur die er niet voor terugdeinsde de echtgenote van de Japanse ambassadeur te verleiden. Het werd hem vergeven.

Gevaar voor hem was niet zozeer zijn gedrag, maar zijn verleden. Gek genoeg was er geen probleem gerezen toen hij lid werd van de NSDAP, terwijl hij toch actief was geweest voor de Duitse Communistische Partij en zelfs een communistische krant, De Stem van het Volk, uitgegeven had. Vanaf 1927 werkte hij officieel voor de Komintern, de Communistische Internationale. 

Voordat Sorge, zogenaamd als landbouwdeskundige, naar Japan vertrok, werd hij voor het oog van buitenlandse spionage­diensten uit de Komintern gezet. Om zijn ware achtergrond als communist te verbergen, moest hij de losbandige bourgeoisexpat spelen, een rol die hem op het lijf geschreven was.

Pas aan het begin van de Tweede Wereldoorlog kwam Sorge in gevaar. De Duitse nazi Josef Meisinger werd door zijn bazen naar Tokio gestuurd om hun zogenaamde spion te schaduwen. Sorges liederlijke gedrag leidde steeds vaker tot problemen. Meisinger bleek echter ook een drinkebroer te zijn, hij werd dikke maatjes met Sorge. Vanuit Berlijn werd hij dus niet ontmaskerd.

Importbedrijf voor Zündapp

Sorge had anderen echter niet nodig om zichzelf in gevaar te brengen. Toen hij ladderzat op zijn motor sprong en een ongeluk kreeg, scheelde het maar een haar of de Japanners hadden ­gestolen informatie op film in zijn zakken gevonden. Net op tijd kwam zijn telegrafist hem ontdoen van dit explosieve materiaal. Deze telegrafist, Max Clausen, had als dekmantel voor zijn spionagewerk onder meer een import­bedrijf voor bromfietsonderdelen van Zündapp opgezet.

Of het kwam omdat hij zo lomp door Sorge werd behandeld of omdat hij echt steeds minder voor het communisme begon te voelen, in elk geval begon Clausen de waardevolle informatie vanuit Tokio richting Moskou te saboteren. Het gevolg was dat zelfs Stalin Sorge niet meer vertrouwde.

Uiteindelijk werd Sorge in 1941 door de Japanse geheime politie gearresteerd. Met een zekere trots, weten we omdat alle verhoren bewaard zijn gebleven, gaf Sorge toe altijd voor de Komintern gewerkt te hebben. Hij werd opgehangen. Met de strop om zijn nek riep hij, in het Japans: ‘Leve het Rode Leger, de Komintern en de Sovjet-Russische Communistische Partij.’ De Russen op hun beurt deden geen enkele moeite hem een fatsoenlijke begrafenis te geven.

In de jaren zestig werd Sorge ‘gerehabiliteerd’. In Rusland zijn nu straten, scholen en vliegtuigen naar hem vernoemd.

Het spionnenleven van Sorge is al vaker ­beschreven, vooral door Japanse historici. Matthews heeft nu voor het eerst de Russische archieven over de zaak kunnen raadplegen. Dat levert interessante informatie op. Zo waarschuwde Sorge in 1941 voor de Duitse invasie. 

Zijn berichten werden in Moskou systematisch achtergehouden door de hoogste echelons van het Rode Leger, doodsbang als ze waren tegen Stalins idee-fixe in te gaan dat Hitler hem nooit zou aanvallen. Stalins geheim agent is een onthullend boek, en bij vlagen bloedstollend.