Schrijver Jamal Ouariachi: ‘Er zit iets intimiderends in het wokegedachtegoed’

Hoe komt een Nederlandse schrijver met een Marokkaanse vriendin en een progressief wereldbeeld in een extreemrechts bolwerk terecht? Jamal Ouariachi (1978) wilde met Herfstdraad een satire schrijven over een man die alles verliest: zijn vrouw, zijn huis en zijn idealen.

De verteller van Jamal Ouariachi’s nieuwe roman Herfstdraad verhuist met zijn vrouw Liek en zijn tweejarige dochter naar een prachtig huis in een verschrikkelijk oord. De verhuisdozen zijn nog niet uitgepakt of de Belastingdienst staat bij hem op de stoep, omdat hij een belastingschuld heeft. En als bewoners van een cultureel diverse buurt zijn ze verplicht om bijeenkomsten bij te wonen van het Kruispunt, een organisatie die ‘een gemeenschapsgevoel wil creëren’.

Het Kruispunt blijkt echter een woke club, vernoemd naar het zogenoemde intersectionele ‘kruispuntdenken’ dat de mate van geprivilegieerd-zijn bepaalt aan de hand van onder meer klasse, etniciteit, seksualiteit en gender.

Als witte, heteroseksuele, mannelijke schrijver krijgt de verteller de nodige kritiek te verduren van de leden van het Kruispunt, terwijl zijn geliefde Liek (Malika) de intersectionele ideologie omarmt en zich steeds bewuster wordt van haar eigen Marokkaanse identiteit. De verteller vindt een warm welkom bij Deftig Rechts (naar ‘Deftig Links’, de herenclub van Harry Mulisch), een clubje intellectuelen dat elkaar vergast op uitbundige diners en lezingen die – zo blijkt al snel – een nazistische ondertoon hebben, waar de verteller het steeds benauwder van krijgt.

Uw hoofdpersonage verlaat Amsterdam en dan gaat het mis. Welke rol vervult ‘het Helleoord’?

“Ik zocht een soort imagoloze plek om die twee extreme politieke stromingen tegenover elkaar te zetten. Toen ik zelf van Amsterdam naar Zaandam verhuisde, vond ik die plek. Het decor werd gedurende het schrijven steeds belangrijker, het fungeert bijna als personage. Als de verteller naar buiten gaat, ruikt het naar zwavel en de inwoners komen heel deerniswekkend op hem over. Die anderhalf jaar dat ik in Zaandam woonde, miste ik de algehele sfeer van levendigheid. Het is pretentieus om Amsterdam een wereldstad te noemen, maar hier komen mensen naartoe om carrière te maken of te gaan studeren.”

Als de verteller gastheer is voor een Kruispuntworkshop, wordt zijn boekenkast door workshopleider Ebissé (naar Ebissé Rouw van onder meer de podcast Dipsaus) onderworpen aan een inspectie. Ze ziet Philip Roth, John Updike en Norman Mailer: te wit, te mannelijk en te geprivilegieerd. O ja, en Zadie Smith, ‘nog zo’n soort auteur waar geen enkele witte lezer aanstoot aan zal nemen, omdat ze wit denkt en schrijft,’ aldus Ebissé. Wat is uw grootste zorg als het gaat om de cancelcultuur?

Ouariachi haalt als voorbeeld J.K. Rowling aan die de woede van transactivisten over zich afriep omdat ze twitterde dat ‘mensen die menstrueren’ vrouwen zijn. “Transactivisten hebben toen haar boeken verbrand. Ze was zelfs niet welkom op de Harry Potterreünie. Het personage dat ze nota bene zelf heeft bedacht! J.K. Rowling is denk ik wel een krachtig persoon, maar andere mensen kunnen denken: ik houd mijn mond wel als dit soort acties het gevolg zijn. Dáárin schuilt het gevaar.”

“Woke is inherent onvrij, aangezien je bepaalde mensen niet laat spreken omdat ze geen ‘agency’ hebben of omdat bepaalde onderwerpen kwetsend zijn of meteen worden opgevat als racistisch, homofoob of transfoob. Met zulke kwalificaties smoor je elke vorm van open debat.”

“De antiracismebeweging en het feminisme worden nu gelijkgeschakeld met dat wat we nu ‘woke’ noemen. Deze bewegingen bestaan al langer en vinden hun oorsprong in het liberale gedachtegoed. Het wokegedachtegoed is antiliberaal en reduceert mensen tot een aantal identitaire trekken. Iedereen die niet exact de identiteit heeft om het recht te hebben te kunnen spreken, moet zijn mond houden. Witte mensen moeten luisteren. Ik vind dat een ongezonde manier van een maatschappelijk debat voeren.”

Van welke retoriek bedient de wokebeweging zich?

“Woke-activisten baseren zich op de postmoderne critical race-theorie: identiteit en ras zijn constructen en die vormen een tastbare werkelijkheid. Het lastige is dat ik nooit tegen jouw ervaring in kan gaan. Ik kan zeggen: ‘Volgens mij zie je het verkeerd.’ Jij kan antwoorden: ‘Maar zo ervaar ik het en jij kan niet in mijn hoofd kijken.’ Dan is het gesprek afgelopen. Het gesprek gaat niet meer over zaken we allebei kunnen waarnemen en waar we onze gedachten over kunnen laten gaan. Dit maakt gesprekken circulair en glibberig. Je komt nooit een stap verder.”

Is het makkelijker om tegen extreemrechtse argumenten in te gaan?

“Rechts heeft de schijn van vrijheid van meningsuiting. Dat heeft ook te maken met een zekere nonchalance. Het is niet zo erg als iemand tegen je ingaat, of als je een goed tegenargument moet opschorten, want het raakt je niet persoonlijk. Dat geldt althans voor dit type rechts, het type FvD. Voor Geert Wilders is dat weer anders.”

In Herfstdraad is het huwelijk teruggebracht tot een ideologische strijd; een metafoor voor de Nederlandse maatschappij?

“Ja, daarom heb ik mijn eigen identiteit in tweeën gesplitst in een Marokkaanse vrouw en een Nederlandse man die vanuit dat gegeven in conflict komen.”

Met een echtscheiding tot gevolg.

“De belastingschuld van de verteller helpt ook niet, maar Lieks bekering tot de Kruispuntideologie is voor hem wel de belangrijkste aanleiding voor de echtscheiding. De polarisatie is wel heel erg groot. Ik hoop niet dat de ideologische tegenstelling in Nederland tot een enorme clash gaat leiden. Er is wel al een behoorlijke verwijdering tussen die twee kanten van de samenleving. Ik ben ervan overtuigd dat de wokebeweging daar mede aan heeft bijgedragen, maar ik denk dat deze in Nederland ook een reactie is op de opkomst van al die rechtse populisten na de dood van Pim Fortuyn.”

In uw column in Trouw schreef u: ‘Het is tijd dat progressief Nederland breekt met de waanzin van woke.’ Bestaat progressief Nederland nog wel?

“Ze hebben zich flink laten inpakken door woke in ieder geval. Als je alleen al kijkt naar hoe de culturele sector tegenwoordig taalgidsen uitgeeft met politiek correcte begrippen. De cultuursector is zo bang. Er zit iets intimiderends in dat wokegedachtegoed: je bent meteen fout als je het niet zo doet als wij. Veel progressieve Nederlanders willen het niet fout doen. Ze willen niet racistisch zijn. Ik denk dat ze te makkelijk zijn meegegaan in het discours waarin het uitgangspunt is dat iedereen in deze maatschappij racistisch is.”

Waarom denkt u dat linkse of progressieve mensen hier niet tegenin gaan?

“Dat is een kwestie van lef. Dat zie ik ook aan de reacties die ik op mijn columns ontvang. Mensen zeggen: jij hebt in ieder geval de achtergrond om tegen de wokebeweging in te gaan.”

Ervaart u dat ook zo?

“Als ik helemaal Nederlands zou zijn geweest, was ik als columnist veel sneller in het rechtse kamp ingedeeld. Nu kan ik nog wel redelijk overtuigend over het voetlicht brengen dat ik een linkse jongen ben, maar wel een teleurgestelde linkse jongen. Ik ben zelf van gemengde afkomst – mijn vader is Marokkaans, mijn moeder Nederlands.”

“Ik wil niet zeggen dat ik zelf heel erg heb geleden onder racisme, maar het was wel altijd een onderwerp van gesprek in ons gezin. Ik groeide op in Amsterdam-Oost. We hadden het over ‘die Turk van de hoek’ en ‘de Surinamer van driehoog’. Iedereen was zich bewust van het verschil in etniciteit, maar het was niet beledigend om dat te benoemen, het ging veel soepeler. Ik hoop dat we het rechtlijnige gedachtegoed van nu kunnen doorbreken.”