Recensie: Waarom Karel van het Reve de beste essayist van Nederland was – een biografie

De onlangs verschenen biografie van Karel van het Reve door Willem Melching is duidelijk en soepel geschreven, met soms een beetje humor. Vooral aantrekkelijk is de ontleding van de manier van denken van ‘de geleerde broer’ van Gerard Reve.

Karel van het Reve was gepokt en gemazeld in de communistische denktrant. Hij groeide immers op in een fanatiek communistisch milieu, was zelf tot na de Tweede Wereldoorlog overtuigd communist en werd later hoogleraar Slavische talen. Na zijn afscheid van de marxistische heilsleer ontpopte hij zich tot een rationalist die zich tegen elke vorm van ideologie verzette. Dat deed hij allemaal zo geestig en in een onovertroffen stijl, dat hij in 1981 de P.C. Hooftprijs kreeg toegekend – broer Gerard werd al eerder met deze eer bekleed.

Zijn zevendelig Verzameld werk is keurig in dundruk uitgegeven en nu verschijnt er een biografie, geschreven door Willem Melching. Al in 1991 kwam er een bescheiden biografie uit, door Theodor Holman, en in 2004 publiceerde Ger Verrips een bijna 500 pagina’s dikke biografie van Karel, zoals hij liefkozend genoemd wordt.

In de inleiding van de ‘politieke biografie’ van Willem Melching staan een paar omineuze opmerkingen: het privéleven van Karel krijgt weinig aandacht. Omdat de biografie van Verrips ‘veel onjuistheden’ bevat, besloot Melching die ‘niet te gebruiken’. Nu is de biografie van Verrips weliswaar geen meesterwerk, maar om die in één zin af te schrijven, gaat wel ver. Dat de naam Verrips niet in het personenregister staat, doet vermoeden dat Melching de door Karel afgezworen Kremlintraditie in ere houdt door onwelgevallige lieden gewoon weg te retoucheren.

Karel Beton

Ga je het boek lezen, dan valt de weinige aandacht voor het privéleven reuze mee. Karel was een ijverige jongen. Hij maakte zijn debuut in De Roode Kampecho en onder het pseudoniem Karel Beton schreef hij stukjes in de communistische krant De Tribune. Al op zijn veertiende vertaalde hij een Russische roman van Paustovski – overigens nam hij een Duitse vertaling als bron, maar toch was het knap.

Melching beschrijft hoe het er in het gezin Van het Reve aan toe ging, hoe Karel de oorlog doorkwam, dat hij Russisch ging studeren en langzamerhand zijn geloof in het communisme verloor. Aantrekkelijk hierbij is dat er een parallel verhaal is waarop Melching de hand heeft kunnen leggen.

Bij elke stap die Karel van het Reve deed en elk artikel dat hij publiceerde, was de Binnenlandse Veiligheids Dienst – beducht voor communisten – in de buurt om er geheime rapporten over te schrijven. Zelfs toen hij hoogleraar in Leiden werd, zocht de BVD een student die over de hoogleraar wilde berichten. Helaas weten we niet wie het was, want haar naam figureert in de geheime dossiers onder de afkorting ‘E’.

Melching schrijft duidelijk en soepel, soms met een beetje humor. Zo geeft hij als commentaar op Maarten Biesheuvel die ervan overtuigd was dat Van het Reve ‘God’ was: ‘Karel heeft dit overigens altijd ontkend’. Jammer is wel dat hij zo nu en dan een schoollesje geeft om Van het Reves context te schetsen, bijvoorbeeld als hij uitlegt waarom 1943 een kantelpunt in de oorlog was. ‘Tegen de industriële overmacht van de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten was de Duitse economie uiteindelijk niet opgewassen.’ Ook de vele tussenkopjes, soms meerdere op een bladzijde, maken een krampachtige indruk.

Beruchte Huizingalezing

Naarmate het boek vordert, lijkt Melching beter in vorm te komen. Zo is zijn verhaal over de beruchte Huizingalezing in 1978, waarbij Van het Reve de literatuurwetenschap van tafel veegde, goed verteld. Van het Reve ergerde zich al in zijn studententijd aan de pretenties van literatuurwetenschappers. Kan de literatuurwetenschap vaststellen waarom ‘het ene kunstwerk vaak beter is dan het andere’? En: ‘Het is trouwens merkwaardig hoe bijna allen die over esthetische problemen schrijven totaal ongevoelig blijken te zijn voor de gebreken van hun eigen stijl.’

In een interview in Het Parool een dag nadat hij de lezing had gehouden, vatte Van het Reve zijn betoog kernachtig samen: veel van wat literatuurwetenschappers in kromtaal beweren is ‘gelul’.

Ook een geliefd voorwerp van spot voor Van het Reve was de popularisering van Darwins evolutietheorie. Alles in de natuur zou zich ontwikkeld hebben omdat het een functie had. Reeën hebben een wit achterwerk opdat hun jongen hen beter kunnen volgen. ‘Zullen de jongen van dieren met een egale schutkleur alsnog uitsterven?’ Hij wilde wel aannemen dat de lange nek van een giraffe zo zijn voordelen heeft, maar hoe kan het dan dat zebra’s, die in dezelfde biotoop leven, zonder zo’n lange nek door het leven moeten?

Russische dissidenten

Wat deze biografie aantrekkelijk maakt, is de ontleding van Van het Reves denken. Melching geeft mooie voorbeelden van de angst van links Nederland om ‘rechts in de kaart te spelen’. Volgens Van het Reve was dit de reden dat er zo weinig kritiek op de Sovjet-Unie kwam. Tijdens zijn eenjarig correspondentschap voor Het Parool, vanaf juli 1967, richtte hij volgens een collega-slavist een ‘definitieve en bloedige slachting aan in de marxistisch-leninistische stal.’ Tegelijkertijd speelde Van het Reve een belangrijke rol in het naar het Westen smokkelen van teksten van Russische dissidenten zoals Amalrik en Sacharov.

De dag na Karels dood op 75-jarige leeftijd, schreef Gerard Reve over zijn ‘geleerde broer’: ‘Voor kunst en toneel had hij geen enkel gevoel. Die oppervlakkige visie op het bestaan gaf hem overal een entree: er was niets in hem dat iets persoonlijks had.’ Wat een rancuneuze opmerking! Dan liever Willem Melching, die helder uitlegt waarom Karel van het Reve de beste essayist van Nederland was.