Recensie: Iraanse regisseur Jafar Panahi laat zich in het meesterlijke No Bears niet tegenhouden door beroepsverbod

Welke nieuwe films moet je zien? Op woensdag zetten we de nieuwe releases op een rij en selecteren we de film van de week. Dit keer: No Bears van Jafar Panahi, luis in de pels van de Iraanse autoriteiten.

Het afgelopen jaar bereikte ons vanuit Hollywood de ene na de andere autobiografische film. Steven Spielbergs The Fabelmans, sinds vorige week te zien, is daarvan het meest recente voorbeeld. Soms leverde dat goede films op, soms slechte, maar zonder uitzondering waren het exercities in nostalgie, gemaakt door filmmakers die terugblikten op hun jeugd.

Dat autobiografie ook urgente en expliciet politieke films kan opleveren, toont de Iraanse filmmaker Jafar Panahi nu al meer dan een decennium op meesterlijke wijze. Hij richt de camera op zichzelf in films als Closed Curtain (2013), Taxi Teheran (2015) en ook weer in zijn nieuwste film No Bears.

Dat is noodgedwongen. In 2010 werd de cineast door de Iraanse autoriteiten veroordeeld vanwege ‘propaganda tegen het systeem’ – oftewel: het maken van films die zich kritisch opstelden tegenover het fundamentalistische regime. Hij kreeg niet alleen zes jaar cel opgelegd – waarvan hij twee maanden uitzat voordat hij voorwaardelijk werd vrijgelaten, zie kader – maar ook een reisverbod en een twintig jaar lang verbod om films te maken.

De maatschappij

Toch bleef Panahi films maken. Films die expliciet reageren op dat beroepsverbod, zoals al expliciet blijkt uit de titel van de eerste film die hij, met coregisseur Mojtaba Mirtahmasb, maakte na zijn veroordeling: This Is Not a Film.

De film werd geheel gefilmd in zijn eigen appartement en vervolgens op een USB-stick verstopt in een taart naar het filmfestival van Cannes gesmokkeld. Panahi zocht er doelbewust de grenzen mee op van de hem opgelegde verboden. Ik mag geen speelfilms maken? Prima, dan maak ik een documentaire over het feit dat ik geen films mag maken.

Die grenzen bleef hij opzoeken met zijn volgende films en dat doet hij explicieter dan ooit ook weer in No Bears, die vorig jaar kort na Panahi’s opsluiting in première ging op het filmfestival van Venetië en er de juryprijs won. “Films reflecteren de tijdsgeest,” benadrukten Panahi en collega Mohammad Rasoulof destijds in een statement dat zij vanuit de gevangenis Evin op het festival wisten te krijgen. “Cinema haalt inspiratie uit de maatschappij en kan er niet onverschillig over zijn.”

Regisseren op afstand

In No Bears schurkt Panahi niet alleen tegen de grenzen van zijn beroepsverbod aan, maar ook tegen zijn reisverbod. De regisseur heeft een paar kamers gehuurd in een dorpje op de grens met Turkije. Van daaruit instrueert hij zijn crew die net over de grens zijn film aan het draaien is, een verhaal over Iraanse vluchtelingen in Turkije waarin feit en fictie door elkaar lopen.

Zie: hij verlaat Iran niet en hij filmt niet – alles binnen het geoorloofde. Eén keer laat Panahi zich ’s nachts door een crewlid die heen en weer pendelt overhalen de grens over te steken, al blijft hij de hele weg twijfelen. “Waar is de grens precies?” vraagt hij als ze op het punt staan hem over te steken. “Je staat erop,” zegt de collega. Panahi zet een stap terug.

Ondertussen is zijn verblijf in het dorpje ook vooral frustrerend. Het regisseren op afstand verloopt stroef, niet geholpen door een haperende wifiverbinding. En ondertussen raakt Panahi in het conservatieve dorpje betrokken bij een controverse: hij zou een foto hebben gemaakt van twee ongehuwde geliefden, van wie de vrouw is ‘beloofd’ aan een andere man.

In het geharrewar dat vervolgens ontstaat, is al snel niet meer van belang of die foto nu echt bestaat of niet – de waarheid doet er niet toe in hedendaags Iran. Zo zet Panahi dit dorpje neer als Iran in het klein, met even strikte als wispelturige autoriteiten en inwoners die de repressie volledig geïnternaliseerd hebben en het ‘een traditie’ noemen.

Waarschuwing

Waar Panahi daarover in het begin van No Bears nog vertelt met bitterzoete ironie en milde zelfspot, neemt gaandeweg de tragiek de overhand in de film. Zowel achter de schermen van Panahi’s film-in-de-film als in het dorp blijkt de liefde niet genoeg om staande te blijven.

Herhaaldelijk wordt Panahi gewaarschuwd om niet te ver het dorp uit te gaan en niet ’s nachts de straat op te gaan: er zouden beren zijn. Tot een oude dorpeling hem vertelt: “Er zijn hier geen beren, alleen verhalen om ons bang te maken. Onze angst houdt anderen aan de macht.”