Jente Posthuma rekent af met clichés over heksen: ‘Dat vrouwen geleerd hebben de harmonie te bewaken en aardig te zijn, daar heb ik veel last van gehad’

In Heks! Heks! Heks!, dat vandaag op Internationale Vrouwendag verschijnt, bundelt Jente Posthuma drie hervertellingen van heksensagen en een essay over heksenjachten waarin ze afrekent met de clichés over gemene oude vrouwen en jonge lieve maagden.

Een boekhandelaar uit Twente vroeg de Amsterdamse schrijfster Jente Posthuma, die daar geboren en getogen is, om voor een gelegenheidsuitgave hervertellingen te maken van de Overijsselsche Sagen die in 1914 werden vastgelegd door Josef Cohen. Maar de verhalen riepen zoveel weerstand bij haar op, dat ze ze onmogelijk opnieuw kon vertellen.

“Het waren de zoveelste verhalen waarin alle stereotypen over vrouwen bevestigd werden. Oude verhalen, dus dat verbaasde me niet. Maar ik had er echt genoeg van. Sinds ik een zoon heb valt me op hoe seksistisch veel kinderboeken zijn, ook de verhalen die ik in mijn eigen jeugd geweldig vond. Het wordt vermoeiend om bij het voorlezen telkens ‘hij’ en ‘zij’ om te draaien, als de jongens weer avonturen beleven en de meisjes aan de zijlijn staan.”

“In een van de verhalen van Cohen komt een rover voor die door een als jonge vrouw vermomde heks wordt verleid om zijn ziel aan de duivel te verkopen. Alleen als hij iemand vindt die hem na zijn dood eert met een stenen kruis op zijn graf, krijgt de duivel zijn ziel niet. Uiteindelijk komt dat kruis er dankzij een lief meisje dat door hem zwaar is mishandeld, maar altijd het goede in hem is blijven zien.”

“De moraal: ook de grootste zondaar kan gered worden. Hoe het die vrouw verder vergaat doet er niet toe. Een belachelijke boodschap, maar heel actueel, als je bedenkt hoeveel vrouwen in Nederland slachtoffer worden van huiselijk geweld en hoe weinig daartegen wordt gedaan.”

Behoorlijke klus

Posthuma besloot rollen om te draaien en karakters te veranderen: ze wilde de vrouw achter de ‘heks’ beschrijven. “Er echte mensen van maken, vrouwen van middelbare leeftijd met seksuele verlangens die eens een keer níét lelijk en kwaadaardig zijn.”

Het herschrijven bleek een behoorlijke klus. En toen ze de verhalen bij de boekhandelaar had ingeleverd, vond hij ze toch wel erg veranderd. “Ik heb voorgesteld de opdracht terug te geven. Ik dacht: het is zoveel werk geweest, zonde als het bij een gelegenheidsuitgave blijft. Dan liever bij mijn eigen uitgeverij en met een essay erbij. Want tijdens het herschrijven was ik me gaan verdiepen in de geschiedenis van de heksenvervolgingen in de 16de eeuw en de vrouwenhaat die daaraan ten grondslag lag.”

Wij zouden ook zomaar heksen kunnen zijn. Het eerste verhaal begint met een opsomming van wat er ‘mis’ kon zijn met vrouwen waardoor ze wel heks moesten zijn: vrouwen die lazen, die niet wilden trouwen, die hard praatten, die erg aanwezig waren...

“Vrouwen die veel naar de mis gingen, vrouwen die nooit naar de mis gingen... Op het hoogtepunt – of dieptepunt – van de heksenvervolgingen kon alles tegen je gebruikt worden. Maar over het algemeen, begrijp ik uit historisch onderzoek, bezaten veel vrouwen die werden vermoord een bepaalde autonomie die niet paste binnen ‘de nieuwe orde’, het kapitalistisch systeem. Oudere vrouwen die zich niet de mond lieten snoeren.”

U gebruikt in uw essay het woord ‘brandstapelangst,’ de angst voor uitsluiting en geweld waardoor vrouwen zich nog steeds niet durven uitspreken.

“Dat is een term van schrijver Susan Smit waar ik wel iets in herken. Het thema van aanwezig durven zijn houdt me al langer bezig. Ik ben me steeds bewuster van het effect van mijn gedrag, hoe ik mezelf vaak klein maak, van de ander uitga en niet van mezelf. Ik vind het moeilijk om te zeggen wat ik op mijn hart heb. Ook als ik schrijf komen de woorden van ver. Maar ik stop niet tot ze er zijn. Natuurlijk speelt het mee dat uitgesproken vrouwen meer aangevallen worden dan mannen. Dat vrouwen geleerd hebben de harmonie te bewaken en aardig te zijn. Daar heb ik veel last van gehad. Hoe vaak ik niet heb staan glimlachen als iemand iets naars tegen me zei. Ik was niet bedeesd, maar lachte wel veel weg.”

U schrijft hoe u ‘de meisjes die u vroeger was’ geweld hebt aangedaan in grensoverschrijdende seksuele situaties.

“Het zijn gebeurtenissen die, bij elkaar opgeteld, me nog steeds treurig stemmen, omdat ze laten zien hoezeer ik van mezelf verwijderd was geraakt. Dat verdriet voelde ik pas toen ik het opschreef. Veel vrouwen die opgroeien met weinig zelfvertrouwen hebben dit soort ervaringen, daarin ben ik niet uniek. De invloed van mijn ouders speelt ook mee: een vader die als kind in een Jappenkamp al vroeg leerde om zich gedeisd te houden en een moeder die opgroeide in een Jehova’s getuigen-milieu. Voor allebei was zelfexpressie iets gevaarlijks.”

U beschrijft ook hoe u tijdens het lezen van seksistische teksten uw schouders erover ophaalde – iets dat u in dit MeTootijdperk niet meer lukte met de heksensagen van Cohen.

“Terugkijkend lijkt het alsof ik in een waas heb geleefd. Ik had het gevoel dat ik overal buiten stond. Pas toen in 2016 mijn eerste boek Mensen zonder uitstraling verscheen en ik daar reacties op kreeg, voelde ik me deel van de wereld worden.”

En uw reactie op die reacties was ook seksistisch, beseft u nu.

“Het verbaasde me dat ook mannen het een goed boek vonden. Blijkbaar dacht ik dat een moeder-dochterrelatie hen niet zou interesseren, dat mijn thema’s ‘particulier’ waren en die van mannen universeel.”

Heeft u, door zich in heksen te verdiepen, meer inzicht in uw eigen patronen gekregen?

“Ja. Ik voelde me nooit zo aangetrokken tot hekserij als natuurreligie, maar begrijp nu beter dat het contact met de natuur cruciaal is voor een beter contact met jezelf. Dat we dat contact verloren zijn en de natuur zijn gaan onderdrukken, zoals er volken en bevolkingsgroepen zijn onderdrukt. Daarmee is een bepaalde wijsheid verloren gegaan waar de vrouwen die op de brandstapel belandden symbool voor staan. Maar ook mijn eigen natuur, wie ik ben, daar ben ik enorm van afgedwaald in mijn leven. Schrijven, en ook ouder worden, helpen me om dat contact te herstellen.”