Filmmaker Aliona van der Horst: ‘Ik vind Poetin de grootste misdadiger van deze tijd. En hij wordt steeds gevaarlijker’

Aliona van der Horst (1970) is filmmaker. Met Liefde is aardappelen won ze een Gouden Kalf. Haar nieuwste documentaire Turn your body to the sun, over een liefdesgeschiedenis in een duistere tijd, draait sinds deze week in de filmhuizen. Een gesprek aan de hand van steekwoorden, over Poetin, de Oscars en zwemmen in ijskoud water.

Moskou

“Daar ben ik geboren, in het geboortehuis aan de Vredesboulevard. Als er een kindje werd geboren, werd het helemaal ingebakerd. Al die pakketjes kind werden op een kar gelegd, en als het voedertijd was naar de moeders die daar lagen gereden en later weer opgehaald. De vaders mochten niet naar binnen, dit was een vrouwenaangelegenheid. Dus die vaders stonden beneden, en af en toe verscheen er een vrouw met zo’n pakketje op een balkon, op driehoog bij min twintig of zo, en die hield dan dat kind omhoog: het is een meisje!”

“Mijn vader, een Amsterdammer, was er helemaal niet, die woonde in Nederland. Eens per jaar verzamelde hij al zijn geld voor een superduur treinticket en verbleef hij twee weken in Hotel Boedapest. Daar ben ik verwekt. Superknap dat dat gelukt is, denk ik achteraf.”

Praagse Lente

“Een keerpunt in al onze levens. Ik was nog niet geboren, maar in de lente van 1968 sloegen de Sovjets de Praagse Lente neer. Hierdoor hebben mijn ouders elkaar vijf jaar amper kunnen zien. Mijn vader had als kind uit een Amsterdams rood nest in Moskou gestudeerd en daar mijn moeder, een Russische, leren kennen. Na de Praagse Lente kreeg mijn moeder geen uitreisvisum meer.”

“Die vijf jaar afstand was te lang. Uiteindelijk zijn ze gescheiden. Mijn vader is wel altijd van haar blijven houden.”

“Ik heb er een film over gemaakt, After the spring of ’68. Mijn moeder wilde er niet voor geïnterviewd worden. ‘Dan heb ik het gevoel dat ik door een KGB’er word verhoord.’ Dank je, mam. Ik mocht wel vragen stellen met alleen geluid. Ik denk dat het goed is, want elke afkadering is eigenlijk een kracht in een film. Aan het begin van de documentaire hoor je mijn moeder zeggen: ‘Ik wil niet dat je me interviewt.’ Zij stelt de kaders, dus dan denkt het publiek: oké, hoe gaat ze dit oplossen? Komen ze tot iets?”

Zes vierkante meter

“Het stuk huis van mijn opa en oma dat ik erfde. Zo’n piepklein houten huisje van 36 vierkante meter, waar mijn moeder met haar vijf zussen was opgegroeid. Toen ik die erfenis kreeg, moest ik me opeens verhouden tot mijn Russische familie. Ik had een neef die zat te azen op mijn deel, hij wilde er graag zijn zomerhuis van maken. Uiteindelijk heb ik het inderdaad weggegeven. Nu ben ik blij dat ik geen bezit heb ik Rusland.”

“Ik heb er een film van gemaakt, Liefde is aardappelen. Die film gaat eigenlijk nog meer over een immateriële erfenis: wat erf je aan familieverhalen, aan intergenerationeel trauma, zoals dat nu heet? In Rusland was 80 procent van de boeren lijfeigene. Droefenis troef. Toen kwam de revolutie en werd iedereen een collectieve boerderij ingejaagd en hadden ze weer niks. Iedereen in Rusland is zo grootschalig getraumatiseerd.”

“Mijn familie vond dat ze niks hadden meegemaakt, want niemand zat in een goelagkamp en zelfs opa was niet gesneuveld in de Tweede Wereldoorlog. Maar ze gingen gebukt onder trauma’s. Mijn neef schreeuwde overal overheen, mijn oude tante zegt alles te zijn vergeten. Hongersnood? Welnee. Terwijl ik een cassettebandje heb waarop mijn oma vertelt hoe twee van haar kinderen zijn gestorven van de honger, en dat ze niet eens bij haar stervende kind mocht zijn omdat ze op het land moest werken. Waarop mijn tante zei: ons graan was nu eenmaal nodig voor het leger. Dat narratief, offers brengen voor het grote Rusland, dat werkt bij de oudere generatie nog steeds.”

Aardappelen

“Voor die uitdrukking, liefde is aardappelen, ben ik mijn neef heel dankbaar. Ik kwam erachter bij het maken van de film dat mijn oma zestien uur per dag moest werken. Daarnaast zorgde ze voor mijn opa die met wat we nu ptss zouden noemen uit de Tweede Wereldoorlog was gekomen. Die kon alleen maar drinken en voerde niets uit. Maar wat was dan liefde, vraag ik in de film. Liefde, dat was aardappelen, zegt mijn neef dan. In moeilijke omstandigheden is de enige liefde die je kunt geven, zorgen dat je kinderen niet van de honger omkomen.”

Poetin

“Dit wordt wel een vrolijke Klapstoel zo! Tja, ik vind Poetin de grootste misdadiger van deze tijd. Hij is achterdochtig, machtswellustig en losgezongen van welke werkelijkheid dan ook. Elke keer probeert hij Oekraïne terug in zijn hok te krijgen, en elke keer verkijkt hij zich daarop. Maar dat maakt hem alleen maar gevaarlijker. Ik hoop zo dat wij, als wij de pijn gaan voelen, met hogere energieprijzen en zo, niet te snel concessies gaan doen. Zeggen: neem dan de Donbas maar. Als hij eenmaal iets heeft, gaat hij door. Ik hoop dat wij, ondanks dat ons leventje niet meer zo fijn en makkelijk is, toch onze poot stijf houden.”

IJszwemmen

“Dat doe ik! Geweldig vind ik het. Elke zaterdagochtend om half tien, met een clubje. Je krijgt zo’n shock dat je de hele dag energie hebt. Onder de 10 graden ga ik heel kort, boven de 10 graden is het makkelijker. Nu vind ik het al bijna te warm. Ik moet oppassen, ik ben een soort Russische ijsbeer, ik voel geen weerstand om het koude water in te gaan. Ik moet vooral oppassen dat ik er niet te lang in blijf.”

Huisgenoot

“Onze Oekraïense. 83 is ze, uit Charkiv. De lievelingstante van onze beste vriend uit Moskou. Ze woont nu drie maanden bij ons, op onze zolderkamer. Ze is gelukkig heel kwiek, want ze moet vier trappen op. Haar sociale leven is inmiddels rijker dan dat van ons. Buren nemen haar mee naar de Keukenhof of naar het theater, een vader van school kwam aanzetten met kaartjes voor André Rieu, haar grote held. Een warm bad.”

“Het is ook wel ingewikkeld, want je hebt toch ook een beetje je oude moeder in huis. Oude mensen hebben kuren en zijn rete-eigenwijs. Dat hebben we wel een beetje onderschat. Je moet elkaar ook helemaal leren kennen, vanaf nul. Maar mijn zoon van 8 wil dat ze altijd blijft, want hij krijgt heel veel gebakjes en ijsjes van haar. Helemaal verpest.”

Odessa

“Daar heb ik mijn afstudeerfilm gemaakt. Zo’n geweldige stad, zo verschrikkelijk wat daar nu gebeurt. Ik heb voor De dame met het witte hoedje een Oekraïense vrouw gevolgd die niet voor de KGB wilde werken en toen acht jaar in een psychiatrische inrichting is opgesloten. Je had een term: traag voortschrijdende schizofrenie, die diagnose bestond alleen in de Sovjet-Unie. Je had schizofrenie, maar dat kon alleen de psychiater zien, want dat ziekteverloop was heel traag. Je had geen symptomen.”

“In een recensie van de afstudeerfilms van mijn jaar werd het een ‘voorbeeldige documentaire’ genoemd. Er werd ook gezegd dat ie wat weinig experimenteel was. Ik was allang blij dat ik een film kon maken.”

Hermitage

“De Hermitage in Amsterdam, die nu net dicht is, werd van verpleeghuis een museum, en toen vroeg Avro-eindredacteur Ad ’s-Gravesande of ik een film wilde maken over de verbouwing. Hmm, ik ben niet zo van de verbouwingsfilms, zei ik, maar het lijkt me wel heel mooi om de mensen die bij de Hermitage in Rusland werken te portretteren, kan ik daar geen film van maken? O ja goed, zei Ad, maar maak er maar een serie van en nu moet ik een tunnel in, dag!”

“Dat vertrouwen van een eindredacteur vond ik verbijsterend – en heel belangrijk. De vrouw die me het meest is bijgebleven, is facilitymanager Olga Nikolayevna. Ze had drie telefoons waarmee ze tegelijkertijd kon bellen: een rode, een zwarte en een witte. Ze was de koningin, getrouwd met het museum.”

“Olga had haar ouders verloren tijdens het beleg van Leningrad, in 1943, die waren doodgevroren in hun kamer en zij had nog drie maanden met hen in huis geleefd. Daarna heeft ze al haar krachten geschonken aan het museum. Iedereen kende haar, ze kon op twee plaatsen tegelijk zijn, zei het personeel over haar. Ze zou nu 100 zijn, toen ze daar werkte was ze al heel oud. Bij de Hermitage zeggen ze: er is maar één manier om hier weg te gaan en dat is met de benen vooruit in een kist. Je werkt er tot je dood.”

Gouden Schelp

“Dat was wel heel onverwacht. De gouden wat? Ik hoorde van Het Parool dat Turn your body to the sun die prijs had gewonnen. Ik had een week voor research in een klooster gezeten in Wales, zonder internet. Ik zat net in de trein terug en dacht: o ja, dat Indiase filmfestival, maar de site laadde niet. Toen belde Het Parool. Het was een enorme opsteker. Ik heb afgelopen jaar een paar prachtige Indiase documentaires gezien en die hebben een enorme poëtische kracht. Heel essayistisch ook. Ik denk dat mijn film toevallig in die traditie past.”

“Turn your body to the sun, dat zei de vader van mijn hoofdpersoon, de schrijfster Sana Valiulina, altijd. Altijd je lichaam naar de zon draaien. Ik denk omdat het in de strafkampen in Siberië heel koud was, maar het is ook metaforisch: je draait als een zonnebloem je lichaam mee met waar het warm is, waar het vrij is, waar de grootste kans is op overleven.”

Oscars

“Ik ben lid van de Academy, die de Oscars toekent. Daarvoor moet je voorgedragen worden, dan vinden mensen dat je kennelijk Oscarwaardige films maakt. Ik ben eigenlijk vreselijk arthouse. De Academy was altijd een middelbarewittemannenclub, en in het jaar dat ze meer vrouwen zochten, mocht ik erbij. Ik mag stemmen voor de categorie Documentaires, en als er een shortlist is, stem je ook voor de andere categorieën.”

“Ik moet zeggen dat ik af en toe erg teleurgesteld ben. Uiteindelijk wint toch vaak de film die toevallig door iedereen gezien is op Netflix. The Octopus Teacher is een leuke, vermakelijke documentaire, maar er zijn veel betere films die het niet halen. Het is toch echt een lobbyding, vooral in Amerika. Maar de Koreaanse film Parasite heeft wel gewonnen, in 2020. Daar was Trump nog heel boos over, dat een niet-Amerikaanse film won. Maar dat komt wel doordat er nieuwe stemmen worden gehoord bij de Oscars.”

Turn your body to the sun draait vanaf deze week onder meer in Eye, Rialto en De Balie. Al Van der Horsts films zijn te zien via www.alionavanderhorst.com