Documentaire en film over Chinese opera: ‘Die uitzonderlijke kwaliteit, dat ontroert mij diep’

“Een zandkorreltje,” noemt filmmaker Frank Scheffer het. Zijn minieme bijdrage aan wat meer begrip tussen Oost en West, dat (onder meer) is zijn documentaire Inner Land­scape. “Op z’n minst heb ik voor mezelf het gevoel dat ik niet niets heb gedaan,” zegt Scheffer glimlachend.

Inner Landscape is het tweede deel van wat een vierluik moet worden. Dat begon met Gozaran – Time Passing (2011), over de van oorsprong Iraanse dirigent en componist Nader Mashayekhi. Op dit moment werkt Scheffer aan de derde film, over de Syrische klarinettist Kinan Azmeh. De laatste film moet in India worden gemaakt. “Ik heb ­altijd het idee gehad dat de Indiase muziek, de raga, een vorm is waar ik klaar voor moest zijn. Inmiddels heb ik het gevoel dat ik genoeg bagage heb om dat aan te kunnen.”

Rode draad in de vier films is het verlies van tradities door de globalisering. “Dat is een kenmerk van onze tijd. Hoe reageren moderne componisten daarop, die geworteld zijn in die culturen?”

Dat geldt bij uitstek voor de Chinese componist Guo Wenjing, die Scheffer volgt in Inner Landscape. Scheffer: “De meeste Chinese componisten van zijn generatie zijn in het buitenland opgeleid, maar Guo Wenjing is in China gebleven.”

Geboortestreek

Het project omvat niet alleen de documentaire, maar ook de opera Si Fan, het resultaat van het proces dat we de componist in de film zien doorlopen, en een filmversie die Scheffer daar weer van maakte. Komende zaterdag worden documentaire en operafilm samen vertoond in Eye.

In het project draait het om de poging het traditionele en het moderne te verenigen. Guo Wenjing laat zich voor Si Fan inspireren door de traditionele opera uit zijn geboortestreek Sichuan. Die probeert hij te combineren met zijn eigen inspiratie en westerse invloeden. Ondertussen zien we hoe de Nederlandse dirigent Ed Spanjaard van het Nieuw Ensemble zich voorbereidt op de uitvoering van het stuk door zijn ensemble en Chinese muzikanten.

Guo Wenjing schreef de opera op uitnodiging van Scheffer. Die stap is een logisch vervolg van een langere lijn in zijn werk, vertelt de filmmaker, waarin hij meer ­onderdeel wordt van wat hij filmt. Na het maken van vele films over componisten en muzikanten (Elliott Carter, John Cage, Brian Eno), wilde hij nu dus zélf een opdracht geven. “Geen filmmuziek, maar een autonome compositie, om een film te maken over het schrijven van die compositie. Toen ik Guo Wenjing daarvoor benaderde, had hij onmiddellijk het idee om zangeres Shen Tiemei en de ­Sichuan Opera erbij te betrekken.”

Los zand

Inner Landscape eindigt met de mededeling dat Jin Quiao, een traditionele Chinese operagroep die in de film wordt gevolgd, kort na de opnames is ontbonden. Niet lang na de première van de documentaire op het filmfestival van Rotterdam in 2019, ging ook bij het Nieuw Ensemble de stekker eruit, na enkele jaren sappelen zonder subsidie.

Het toont dubbel en dwars de kwetsbaarheid van de traditionele kunstvormen waar de film ook om draait. “En met het verdwijnen van culturele tradities, verdwijnt ook een bepaalde kwaliteit,” benadrukt Scheffer. “Het lijkt erop alsof we dat wat een bedding heeft steeds meer laten verdwijnen. Wat overblijft is los zand. Zoals Guo Wenjing het zegt in de film: hoe kan haar groeien zonder hoofdhuid? Die tradities hebben zich over een lange tijd ontwikkeld, diepgang gekregen, een bedding gevonden.”

Toch is het Scheffer er niet om te doen een reddingsactie te organiseren, benadrukt hij. “Alles verandert, dat is niet tegen te houden. Het gaat mij vooral om een bewustzijn van de veranderende tijd.”

Hoewel Guo Wenjing centraal staat in Inner Landscape, biedt – in elk geval voor westers publiek – dirigent Ed Spanjaard de meer benaderbare ingang. Scheffer en Spanjaard werkten al voor enkele andere films samen. “Bij Ed gaat het altijd om de kunst,” zegt Scheffer. “Zijn vermogen om zich te openen voor het andere vind ik bewonderenswaardig. Hoewel hij natuurlijk ook vasthoudt aan z’n eigen manier van denken, anders functioneert het niet.”

Spanjaard probeert grip te krijgen op de voor hem ­wezensvreemde werkwijze van de Chinese operagezelschappen, waarin de zangers leidend zijn, en de percus­sionisten geneigd zijn om vrijelijk te improviseren.

Achter de camera deelde Scheffer een deel van die ervaring. “Guo Wenjing was de eerste componist met wie ik werkte, met wie ik niet direct communiceerde, maar ­altijd via een vertaling, wat mij enorm frustreerde. Omdat de kracht van mijn films ligt in mijn relatie met mijn onderwerpen. Ik kan de ui afpellen, omdat het mij gaat om hun werk, om wat er in hun werk zit, in plaats van een meer ­biografische benadering. Maar daarvoor is communicatie nodig.”

De verfijndheid van zijde

Ook Scheffer kostte het tijd om de essentie van de ­Sichuan Opera te doorgronden. “Vandaar dat ik absoluut niet belerend wil zijn – omdat het zware kost is. Al denk ik ook: we genieten wel van de Sichuaanse keuken, dus waarom zouden we ons dan niet wat meer openstellen voor die vreemde muziek? Er zit zo’n enorme nuance in die Chinese opera, zo’n enorme aandacht voor detail. Mijn metafoor is altijd de verfijndheid van zijde. Dus natuurlijk kost het moeite, maar als je die moeite doet, gebeurt er ook iets. Die uitzonderlijke kwaliteit, dat ontroert mij diep.”

De vertoning komende zaterdag zal moeten uitwijzen of hij erin geslaagd is de brug te slaan van die ontroering naar het publiek. “De documentaire leidt je in in een wereld, en vervolgens krijg je die wereld gepresenteerd. Ik hoop ontzettend dat ik het publiek daar iets dichterbij kan krijgen. Dat ik de ervaring kan delen die ik zelf heb gehad. Dat is een geluksmoment voor mij, misschien is dat überhaupt waar ik het voor doe.” Scheffer glimlacht. “Een zandkorreltje. Maar met volle overtuiging.”

Between Past and Future, met vertoning van de documentaire Inner Landscape, de operafilm Si Fan en een optreden van Wu Wei. Zaterdag 26 juni, 19.30 uur, Eye Filmmuseum.