De lezer gaat niet op zoek naar een geheim in De drie levens van Josef Klein

Romans gebaseerd op ‘echte gebeurtenissen’, hoe interessant zijn die eigenlijk voor de lezer? Is het particuliere verhaal niet alleen voor de schrijver een noodzaak om te vertellen? De drie levens van Josef Klein, van de Duitse Ulla Lenze, is een roman die gestoeld is op ‘een werkelijkheid’. Met dit soort romans gaat het vaak om een (familie)geheim. Meestal niet bijster interessant, vooral omdat hoe het wordt verteld saai en voorspelbaar is.

Anders is dat met deze roman. Josef Klein, een bijna klassieke man zonder eigenschappen, is in de jaren twintig vanuit Duitsland geëmigreerd naar de Verenigde Staten, op zoek naar een nieuw leven. Vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog wordt hij, in zijn vrije tijd een verwoed radiozendamateur, door de nazi’s in New York gerekruteerd als spion. Na de oorlog wordt hij uitgezet naar Duitsland, om uiteindelijk naar Zuid-Amerika te vertrekken.

Dit zijn geen spoilers. Ulla Lenze kreeg van haar moeder een briefwisseling tussen haar opa Carl en zijn broer, oudoom Josef Klein. ‘Het ging er niet om een vreselijk familiegeheim te ontdekken, want Josef Klein was altijd al bekend in de familie,’ liet ze weten. En ook de tekst van de achterflap verraadt al het een en ander.

De lezer gaat dus niet op zoek naar een geheim. Door slim heen en weer in de tijd te springen houdt ze er toch iets van spanning in. Maar Lenze probeert, aan de hand van die brieven van Josef en Carl, vooral in het doen en laten, in het denken van Josef Klein te kruipen om zijn beweeg­redenen te laten zien. Zijn psychologie. Zonder te duiden of nadrukkelijk te verklaren.

En die rustige, bijna ingetogen manier van vertellen is de kracht van de roman. Lenze laat zien hoe Josef Klein, die een rustig, onopvallend leven ambieert, toch langzaam een rol gaat spelen die hij eigenlijk niet wil spelen. En dat die rol alles bepaalt.

Een running gag in de roman is dat iedereen zegt dat Josef Klein op iemand lijkt. En een man die op iedereen lijkt, lijkt eigenlijk op niemand. Precies wat Josef Klein wil. Maar hij wordt vertrapt in de tred­molen van de geschiedenis. En dat laat Ulla Lenze in deze roman overtuigend zien.