De films van Billy Wilder: meer dan de blote benen van Marilyn Monroe

Bij filmgenieën lijken prestaties nooit moeite te kosten. Zo'n briljante filmmaker was Billy Wilder (1906-2002). Hij vergat nooit dat film entertainment is, maar zonder het publiek voor infantiel te verslijten.

Wilder mikte in zijn beste films, en daar zijn er veel van, op emoties, maar ook op de intelligentie van de kijker.

In dat licht is het ironisch dat Marilyn Monroes opwaaiende zomerjurk in The Seven Year Itch (1955) het beroemdste beeld is uit een Wilderfilm, want zijn films hebben meer te bieden dan Monroes blote benen.

Wilder verstond de kunst om van serieuze onderwerpen sprankelende, ontroerende, scherpzinnige, en vooral nooit saaie films te maken. De filmmaker, van wie de carrière vijf decennia omvat, was een categorie op zichzelf.

Aan de in het Oostenrijks-Hongaarse dorpje Sucha Beskidzka, dat nu in Polen ligt, geboren Joodse Samuel Wilder is de geschiedenis op zijn zachtst gezegd niet voorbijgegaan. Met zijn ouders verhuisde hij op jonge leeftijd naar Wenen.

Zijn vader wilde dat hij rechten ging studeren, maar de zoon had andere ambities. Wilder ging naar Berlijn en vond er werk als journalist bij een tabloid. Ook werkte hij als betaalde danspartner voor oudere dames. Alles in het nette, volgens Wilder, die scenarist wilde worden.

Dat lukte. Hij schreef mee aan het script van Menschen am Sonntag (1929), een voor die tijd opmerkelijk losse speelfilm over flirtende jongeren op een lome zondagmiddag aan een meertje. Na dit succes schreef Wilder aan de lopende band scripts voor Duitse dertien-in-een dozijnfilms.

Na Hitlers machtsovername in 1933 wachtte hij niet af, maar vertrok naar Parijs. Dat leek hem 'het wijste dat een Jood kon doen', zei hij er later over. Zijn familie zag het gevaar te laat: zijn moeder, stiefvader en grootmoeder werden in de oorlog vermoord.

Ginger Rogers
Parijs was een tussenstop, want een jaar en een script (Mauvaise Graine, 1933) later vertrok Wilder naar Hollywood. Na een periode van sappelen als scenarist koppelde Paramount hem in 1938 aan scriptcollega Charles Brackett.

Het pakte goed uit, want de twee vormden een geweldig schrijfduo. Daarvan profiteerde onder andere Ernst Lubitsch, voor wie het duo Ninotchka (1939), de verrukkelijke anticommunistische komedie met Greta Garbo, schreef.

Wilder wilde ook regisseren. Schrijven voor anderen voelde als 'je bed opmaken voor iemand anders die erin slaapt', vond hij.

In 1942 maakte hij zijn regiedebuut met The Major and the Minor. Dat Ginger Rogers erin speelde, illustreerde zijn opmars in de Hollywoodhiërarchie. Twee jaar later maakte hij met Double Indemnity, de moeder van de film noir, zijn eerste meesterwerk.

Met de film over een verzekeringsagent die verliefd wordt op een getrouwde vrouw, waarna de twee geliefden haar echtgenoot vermoorden, bewees Wilder zich als een schitterend dubbeltalent.

Dat hij een briljante scenarist was met veel gevoel voor scherpe en gevatte dialogen, wist Hollywood al, maar hij bleek ook een geweldige acteursregisseur.

Na Double Indemnity maakte Wilder binnen zeven jaar nog drie meesterwerken.

The Lost Weekend (1945) is een indringend portret van een schrijver die aan alcoholverslaving ten onder dreigt te gaan. Realistisch toont het drama de leugens waarin de alcoholist verstrikt raakt, maar ook zijn charme en gevatheid als de drank vloeit.

Een brug te ver
De film, die sentimentaliteit, Hollywoods eeuwige kwaal, op afstand houdt, voelt absoluut niet gedateerd.

Met Sunset Boulevard (drie Oscars in 1951), over een pathetische narcistische diva uit de zwijgende cinema die niet kan accepteren dat haar glorietijd voorbij is, hield Wilder Hollywood een spiegel voor. Tinseltown is in het drama een meedogenloze, cynische wereld, die mensen gebruikt, misvormt en uitspuwt als ze niet meer nodig zijn.

Een grote verrassing in het Wilderretrospectief is Ace in the Hole (1951), dat zijn pijlen richt op riooljournalistiek en sensatiebelustheid van lezers. Het drama waarin een journalist, een prachtrol van Kirk Douglas, een in een grot ­beknelde man zo lang mogelijk wil laten vastzitten, omdat hij het drama in een reeks sensatieartikelen wil uitmelken, heeft niets aan actualiteit ingeboet.

De film was een brug te ver voor het Amerikaanse publiek en critici en flopte. Wilder werd cynisme verweten. Een hardnekkig misverstand dat hem zijn hele leven achtervolgde. Wilder was geen cynicus, maar een oorlogsoverlevende die zich geen illusies maakte over de moraliteit van de menselijke soort.

Wilder wist na het floppen van Ace in the Hole waar de grenzen lagen in Hollywood. Nooit meer zou hij zo'n scherpe film maken. Het heeft iets tragisch dat zijn films met Marilyn Monroe, The Seven Year Itch en Some Like It Hot (1959), zijn beroemdste zijn geworden.

Zeker: het zijn amusante films, maar niet zijn beste. Nog één keer zou Wilder een meesterwerk maken: met The Apartment (1960) legde hij seksueel bedrog en hypocrisie in de zakenwereld bloot.

Sprankelende brille
De feministische film met geweldige rollen van Shirley MacLaine en Jack Lemmon is een imponerend voorbeeld van hogeschoolscriptschrijven. Dat de zedenschets bedrieglijk eenvoudig oogt, tekent het genie van Wilder, die beter wist: "Schrijven is ellende, zweet en hard werken."

Na The Apartment maakte hij nog negen films, maar ze misten de sprankelende brille van zijn meesterwerken.

Begin jaren tachtig spuwde Hollywood Wilder uit en kreeg hij geen film meer gefinancierd. In 2002 overleed hij op 95-jarige leeftijd. Zijn gevoel voor humor verliet hem nooit, getuige ook de woorden op zijn grafsteen: Billy Wilder/I'm a writer/But then/Nobody's perfect.

Retrospectief Sweet & Sour - De films van Billy ­Wilder, t/m 5/9 in Eye.