De fabelachtige anatomische atlas van Govert Bidloo

Aan ambitie ontbrak het de Amsterdamse apothekerszoon Govert Bidloo niet. Zijn anatomische atlas uit 1685 leverde hem de baan op van lijfarts van Willem III. Maar er was ook kritiek op zijn povere medische kennis.

‘Dit exemplaar heb ik nog niet eerder in mijn handen gehad,” zegt Paul Dijstelberge verrukt. De conservator van het Allard Pierson heeft het kloeke boek, in wit leer gebonden, opgevraagd uit het depot van het museum en kennisinstituut voor de erfgoedcollecties van de Universiteit van Amsterdam. Op tafel ligt Ontleding des Menschelyken Lichaams van Govert Bidloo, in 1690 gedrukt in opdracht van een aantal uitgevers door de Amsterdamse drukker Blaeu.

Het Allard Pierson bezit verschillende edities van deze atlas. Het boek op tafel blijkt uit de ­erfenis te komen van Johannes Monnikhoff, een 18de-eeuwse Amsterdamse heelmeester. ­Dijstelberge, bladerend in het boek: “De afbeeldingen in dit exemplaar zijn gedetailleerd en scherp. Het kopiëren van de illustraties op drukplaten was een vak op zich. Blaeu was natuurlijk een gerenommeerde drukker.”

Govert Bidloo (1649-1713), zoon van een Amsterdamse apotheker, was chirurg. Na zijn promotie in 1682 aan de Universiteit van Franeker tot medisch doctor, stortte hij zich op de anatomie. In 1685 verscheen de eerste druk van zijn fabelachtige anatomische atlas, in het Latijn. Met 105 illustraties, gemaakt door schilder en etser Gérard de Lairesse. “Opvallend zijn de spelden, pennen en touwen die huid en vliezen weghouden van de spieren en organen. Een bijna theatrale weergave, dramatischer dan in vroegere anatomische atlassen. De afbeeldingen tonen wat de kunstenaar zag. Als kijker besef je hoe ontzettend dood die lichamen, spieren en organen zijn.”

Zwangere vrouw

Bidloo geeft soms details over de herkomst van de gebruikte lichamen. Zoals bij de reeks afbeeldingen van een zwangere vrouw: zij blijkt dood op straat gevonden te zijn. Laag na laag wordt haar lichaam afgepeld, tot aan de zeven maanden oude baby. Die dramatische opbouw is verklaarbaar volgens Dijstelberge. Bidloo was naast chirurg en anatoom ook dichter en toneelschrijver (zie kader). “Het gevoel dat hij teweegbrengt doet denken aan toneelstukken uit die tijd. Hij werkt toe naar het moment waarop aan het publiek wordt geopenbaard dat de baby als onschuldige held ten onder zal gaan, terwijl hij dat zelf niet weet.”

Er was lof voor de illustraties, niet voor de beschrijvingen. “Bidloo vertelt veel, maar zegt eigenlijk niets,” vat Dijstelberge de kritiek samen. “Het boek droeg niet of nauwelijks bij aan de genezing van zieken.” Frederick Ruysch schreef een vernietigende brochure over het werk van zijn leerling, waartegen Bidloo zich verweerde in een vinnig pamflet. Boos was hij ook op de Engelse anatoom William Cowper, die schaamteloos de kopergravures gebruikte voor zijn eigen anatomische atlas. “Netjes was het niet, maar de medische beschrijvingen van Cowper waren veel beter.”

Ondanks de kritiek hield Bidloo aan de anatomische atlas een goede baan over als lijfarts van Willem III, stadhouder van de Nederlandse Republiek en koning van Engeland.

Dat is minder vreemd dan het lijkt, stelt Paul Dijstelberge. “Anatomen als Bidloo wilden vooral nieuwe organen, weefsels, botjes of aandoeningen ontdekken, die ze naar zichzelf konden vernoemen. Het leverde mooie boeken op, waarin zinloze kennis tot kunst werd verheven. De boeken zorgden dan ook voor inkomen en status. De anatomische atlas van Govert Bidloo kun je zien als een rijk geïllustreerde sollicitatiebrief.”

Dit is een reeks over het Allard Pierson, het museum en kennisinstituut voor de erfgoedcollecties van de Universiteit van Amsterdam, dat in september vier jaar van uitbreiden, verbouwen en herinrichten ­afrondt. Het is nu al veilig te bezoeken, na online ­reservering: allardpierson.nl