De Duitse Anne Frank, Nederlandse helden en SS’ers: vijf nieuwe boeken over de Tweede Weldoorlog

Hester den Boer - Kamp Erika

De opa van onderzoeksjournalist Hester den Boer (1981) zat in de oorlog opgesloten in het relatief onbekende kamp Erika in Ommen. Naar eigen zeggen was dat wegens ‘hulp aan Joden’. Zijn kleindochter ging op zoek naar het oorlogsverleden van haar niet-Joodse opa J.J.H. Den Boer (1921-2018).

Hester den Boer, die de masteropleiding Holocaust- en Genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam deed, dook in archieven, sprak met oud-kampgevangenen, familieleden en oudere bewoners van Ommen.

Haar opa bleek te zijn ondergedoken in Edam, was in de Hongerwinter gearresteerd wegens het stelen van melk en kwam in kamp Erika terecht. In zijn uit de oorlog overgebleven paperassen trof ze een merkwaardige kwitantie aan, waarop stond dat hij een groot geldbedrag van 250 gulden kreeg uitgekeerd van kamp Erika, een justitieel strafkamp waar in de tweede helft van de oorlog ook tewerkgestelden en verzetsmensen zaten opgesloten.

Het boek, verschenen bij Atlas Contact, is meer dan een persoonlijke zoektocht. Den Boer zet het ‘vergeten’ kamp Erika op de kaart, waar tal van Nederlandse aanhangers van het nationaalsocialisme bewakers waren.

Filip Bloem - De onvermoeibare Brasser

Verzetsman Jan Brasser (1908-1991), overtuigd communist, vertelde voor het in 1982 verschenen boek Witte Ko van Otto Kraan al uitgebreid over zijn verzetsactiviteiten. Brasser, die bekend stond onder zijn schuilnaam Witte Ko, hielp onderduikers, deed koerierswerk, hield zich bezig met sabotage, wapendroppings en liquidaties. Hij werkte samen met mannen en vrouwen van naam en faam, onder wie Gerrit van der Veen, Jan Bonekamp en Hannie Schaft.

Veel van zijn maten overleefden de oorlog niet. Brasser glipte steeds door het net, schrijft Filip Bloem, die voor De onvermoeibare Brasser het verhaal van de verzetsman zelf aanvult met informatie uit archieven, herinneringen van andere verzetsmensen en interviews met betrokkenen.

Dertien gebeurtenissen krijgen speciale aandacht, waaronder de indrukwekkende bevrijding van Brassers verzetsmakker Daan Stapper. De moedige Brasser haalde zijn vriend in de zomer van 1943 uit het toenmalige Wilhelmina Gasthuis, waar Stapper door de Duitsers ernstig verzwakt was binnengebracht. Het verhaal van de ontsnapping is huiveringwekkend.

Rick Blom - Vader zat bij de SS

Tijdens de oorlog meldden 25.000 Nederlanders zich vrijwillig aan voor de Waffen-SS. Het aantal was verhoudingsgewijs hoger dan in andere landen in Noordwest-Europa. Velen, schrijft Blom, bleven na de oorlog het gedachtegoed van het nationaalsocialisme trouw.

Blom interviewde voor zijn boek, dat verscheen bij Just Publishers, negen kinderen van SS’ers over de keuze van hun vader. Peter (1956) vertelt over zijn Amsterdamse vader Henk Kistemaker (1922-2003), die als kind van een fanatieke NSB’er, zich had aangemeld bij de Waffen-SS. Hij werd ingezet bij de operatie Barbarossa, de aanval van nazi-Duitsland op de Sovjet-Unie, en vocht vier jaar aan het oostfront.

Na de oorlog vertelde Kistemaker zijn zoon spannende verhalen over zijn ervaringen bij de SS. Volgens zoon Peter was zijn vader, die zijn memoires opschreef, zich niet bewust van het antisemitisme maar vocht hij tegen het bolsjewisme.

Zijn Duitse militaire onderscheidingen staan nu in de kast bij Peter. ‘Ja hij was fout, maar ik weiger me voor mijn vader te schamen... Vind ik hem een held? Nee, absoluut niet. Maar ik veroordeel hem ook niet.’

Frank Krake - De verzetsman en de voetbalheld

Het nieuwe boek van Frank Krake, verschenen bij Uitgeverij Achtbaan, is het vervolg op zijn bestseller De grootste bankoverval aller tijden (2022), waarin het waargebeurde verhaal is opgetekend van een Twentse verzetsgroep die eind 1944 een bankoverval in Almelo pleegde. Een van de mannen uit de groep, Gerhard Nijland, verstopte de buit van 46 miljoen, die bedoeld was voor het verzet, in de hooiberg van de boerderij van zijn familie.

Zeven verzetsmannen uit de groep werden opgepakt en vonden de dood. Van Nijland ontbrak na de oorlog elk spoor. Krake ontdekte aan de hand van een voetbalplaatje in een oorlogsmuseum dat Nijland in het Duitse concentratiekamp Ahlem, een buitenkamp van Neuengamme, terecht was gekomen. Het voetbalplaatje was van de Duitse voetballer Otto Harder, die er als kampcommandant werkte.

Krake lichtte de familie in en schreef een apart boek over deze bijvangst van zijn zoektocht naar de bankoverval, omdat Gerhard Nijland, die op zijn 23ste kort na de bevrijding stierf, dit verdient.

Grete Weil - De weg naar de grens

Het boek van Grete Weil doet denken aan het dagboek van Anne Frank. Het manuscript werd in 2021 ontdekt door de Duitse literatuurwetenschapper Ingvild Richardsen. ‘De omstandigheden waarin het werk tot stand is gekomen, zijn uniek en herinneren aan de situatie van Anne Frank,’ aldus Richardsen in het nawoord.

De roman van de Duits-Joodse Weil (1906-1999), verschenen bij Meulenhoff, gaat over liefde in een gevaarlijke tijd en over goede en foute keuzes. Weil en haar man Edgar Weil waren in 1935 naar Amsterdam gevlucht. Edgar werd tijdens een van de eerste razzia’s in de stad opgepakt en kwam in concentratiekamp Mauthausen om het leven.

Weil kreeg een baantje als typiste bij de Joodse Raad. In september 1943 dook ze onder bij een vriend op de Nieuwezijds Voorburgwal en richtte er met anderen de Duits-Nederlandse verzetsgroep Hollandgruppe Freies Deutschland op. Ze schreef op het onderduikadres Der Weg zur Grenze, dat nu is vertaald in het Nederlands, door Kris Lauwereys en Isabelle Schoepen. ‘Zo zit ik talloze uren op de trap met een schrift op mijn knieën te schrijven.’

Dat de roman niet verloren is gegaan, is haast een wonder, aldus Richardsen.