De Componist des Vaderlands schreef over een zomer zonder muziek­festivals

‘Met het woord compassie kun je in deze tijd alle kanten op. Compassie voor iemand die een dierbaar persoon heeft verloren, compassie voor onszelf omdat we een deel van onze levenswijze dreigen te verliezen, compassie voor de werkloze muzikanten. Maar het is ook een gevaarlijk woord. Het kan zo snel kitsch en klef worden.”

De Grieks-Nederlandse componist Calliope Tsoupaki kiest haar woorden zorgvuldig, alsof zij de onafgemaakte studie politicologie in Athene nog met zich meedraagt. Thuis, driehoog in Amsterdam-Zuid, in de kamer met een ‘altaartje’ met Grieks-christelijke iconen, vertelt ze over haar compositie Thin Air, die ze in opdracht schreef voor Festivals for Compassion.

Ze besefte dat die klus mooi past bij haar rol als Componist des Vaderlands. In die hoedanigheid schrijft zij stukken die inhaken op de actualiteit, in dit geval een zomer zonder muziek­festivals. Maar ze kon niet zomaar even snel achter de piano gaan zitten. “De coronacrisis heeft ons leven totaal overhoop gegooid en als je daar kunst over wil maken moet je er goed over nadenken.”

Lelijke lerares

Festivals for Compassion is een initiatief van Wonderfeel, het meerdaagse klassieke muziekfestival in de openlucht. Toen festival na festival werd afgelast, zocht Wonderfeel­directeur Tamar Brüggemann naar een symbool om solidariteit en verbondenheid vorm te geven, over landsgrenzen heen. En zo kreeg Tsoupaki de opdracht om een stuk te schrijven dat in estafettevorm door zoveel mogelijk Europese festivals op een of andere manier kan worden gespeeld.

Op zaterdagochtend zijn op NPO Radio 4 drie verschillende versies van de 6,5 minuten durende compositie Thin Air te horen. Namens het Holland Festival speelt Wiek Hijmans het stuk op gitaar, Thomas Dulfer vertegenwoordigt Wonderfeel op fagot en namens Festival Classique is cellist Maya Fridman aan de beurt. De volgende dag neemt Vlaanderen het stokje over en tot november zullen ongeveer veertig festivals zich op het stuk werpen. Alle uitvoeringen zijn te beluisteren op de site van Festivals for Compassion. Daar is ook de gratis bladmuziek te vinden voor alle mogelijke instrumenten, waaronder de kanun, een Turks tokkelinstrument.

Na haar muziekstudie verruilde Tsoupaki in 1988 Griekenland voor Nederland. “Ik had hier geen last meer van mijn naam Calliope, een van de negen muzen, de dochters van Zeus. Calliope is de muze van de epische poëzie. Daar is niets mis mee, maar klassieke Griekse namen worden vaak geassocieerd met een lelijke pianolerares of docent Frans, of een oude vrijster.”

“Inmiddels ben ik echt trots op mijn naam, die ‘mooie ogen, mooie stem, mooie woorden’ betekent. Maar de echte reden voor mijn verhuizing naar Amsterdam was Louis Andriessen. Zijn muziek was non-academisch. Hij rekende af met het stoffige van de jaren zestig en zeventig. Nederland werd dé revolutionaire plek voor nieuwe muziek. De lat lag en ligt hier heel hoog voor moderne muziek. Er is hier een klimaat om je als componist vrij te ontwikkelen.”

Griekse blues en fado

Die ontwikkeling leidde in 2018 voor Tsoupaki tot uitverkiezing van Componist des Vaderlands, een titel die ze tot het eind van dit jaar draagt. Ze schreef stukken voor de Dag van de Mensenrechten, een eerbetoon aan de Notre-Dame, toen die deels door brand was verwoest, en een compositie om het Rembrandtjaar te vieren. Sinds het uitbreken van de coronacrisis heeft ze al drie stukken ingeleverd die daarmee te maken hebben, waaronder Social distancing/Meeting point, waar ook een videoclip van is gemaakt met Tsoupaki aan de vleugel in de openlucht en danser Shay Latukolan.

Voor Thin Air is het mooi dat Tsoupaki een ­Nederlands-Grieks muziek-dna heeft. “Mijn Griekse muzikale wortels zijn ook weer dubbel getint, door de invloed die Manos Hadjidakis op me heeft gehad. Hij was een muzikaal rijke, lyrische componist. Hij heeft in de jaren zestig voor de revival van de zogenoemde rebetiko gezorgd. Dat is de Turks-Arabisch getinte muziek die de Grieken uit Turkije meenamen toen zij dat land begin 20ste eeuw massaal moesten ontvluchten. Die muziek werd lange tijd als minderwaardig beschouwd in Griekenland. Je zou het de Griekse blues of Griekse fado kunnen noemen.”

“Voor mij is deze tijd de culminatie van meerdere crises die we meemaken, zoals de klimaatcrisis of dat we er eindelijk van doordrongen zijn dat er institutionele discriminatie bestaat. Daar kwam de coronacrisis overheen. Ik heb nu het hele beeld, ik zie dat een ander tijdperk is gekomen. Daarin zit ook een vorm van lichtheid, want het leven gaat verder. Wij moeten onze menselijkheid opnieuw voelen en onze compassie voor elkaar. Daar gaat Thin Air over. Het is ingewikkeld, maar daar gaat het mij om en dat ontroert mij.”

De première van Thin Air is zaterdag 20 juni tussen 07.00 en 09.00 uur in het programma De Ochtend van 4 op NPO Radio 4.