Brave new world laat overtuigend zien hoe springlevend de schilderkunst is

Het ging lang niet goed met de schilderkunst beschrijft Hans den Hartog Jager in zijn voorwoord: het mantra ‘de schilderkunst is dood’, dat aan het einde van de jaren zestig met de opkomst van conceptuele kunst in zwang was geraakt, was een cliché geworden, alles was immers al een keer gedaan. Fotografie nam rond de millenniumwisseling de rol van de schilderkunst over, gevolgd door met de computer gemanipuleerde beelden.

Op de open dagen van de Rijksacademie, een aardige graadmeter voor waar jonge kunstenaars zich mee bezighouden, waren het jarenlang installaties en videowerk wat de klok sloeg. De paar residenten die schilderden maakten ironische ‘bad art’ of geschilderde leuzen op doek, wat het gevoel dat schilderkunst passé was onderstreepte. Maar sinds een paar jaar wordt er weer opvallend goed geschilderd op de Rijksacademie, onder meer door Abul Hisham en Selma Selman en Emma Star (residentie 2021-2023).

De titel Brave new world verwijst naar de gelijknamige dystopische romanklassieker van Aldous Huxley uit 1932 en is ‘bijna een vaste uitdrukking voor een cynisch gevoel van onbehagen over de toekomst van de mensheid en de technologie’, aldus de curator. Het is een ‘existentiële paradox’: (...) ‘de toekomst zeer onaantrekkelijk, maar ook onvermijdelijk.’ Dat is de teneur.

Nieuwe vormen en nieuwe ideeën

Den Hartog Jager ziet een kentering rond 2015. Via internet (en sociale media als Instagram) opende zich een wereld van niet-westerse schilderkunst: ‘(...) ineens was er een ‘nieuwe wereld’ die de westerse kunst een enorme impuls kon geven.’ Het echte omslagpunt was volgens hem de Biënnale van Venetië in 2019, waar presentaties van kunstenaars als Njideka Akunyili Crosby, Michael Armitage en Henry Taylor te zien waren: ‘zwarte schilders (..) die de bestaande witte schildertraditie beïnvloedden met nieuwe vormen, nieuwe ideeën, nieuwe associaties.’

Voor Brave new world neemt Den Hartog Jager in beschouwende essays het werk van zeventien jonge kunstenaars onder de loep en zet hij hun werk af tegen de tijdsgeest, de kunstgeschiedenis en hun persoonlijke achtergrond. Hij zoomt in op hun techniek en geeft mogelijke interpretaties, hij kan goed kijken. Techniek en materiaalkeuze lopen uiteen. De onderwerpen zijn van deze tijd: identiteit en representatie of juist nadrukkelijk tegen het intersectioneel denken gericht.

Etiketten plakken

Louis Fratino schildert bijvoorbeeld dagelijkse taferelen van een homostel (‘zijn oeuvre zit vol naakte mannen(..) met laconiek bungelende penissen’) ‘Maar hij behandelt diezelfde homoseksualiteit óók als iets wat eigenlijk geen bijzondere aandacht zou moeten krijgen, of verdedigd zou moeten worden – voor Fratino is homoseksualiteit simpelweg een integraal onderdeel van het dagelijks leven, zíjn dagelijks leven,’ schrijft Den Hartog Jager. Daarmee confronteert hij de lezer met het vooroordeel dat queer zijn bevochten zou moeten worden en automatisch een statement zou moeten zijn; waarschijnlijk een generatiegebonden perspectief.

Ook in de fascinerende collages (een combinatie van knipsels, houtskool en pastelkrijt) van Neo Matloga zijn huiselijke taferelen te zien; mensen in woonkamers rond tafels. Hun lichamen zijn opgebouwd uit losse, niet bij elkaar horende mannelijke en vrouwelijke lichaamsdelen, wat een genderfluïde beeld oplevert. Den Hartog Jager: ‘(...) doordat Matloga ze optrekt uit verschillende delen van verschillende mensen laat hij nadrukkelijk zien dat een mens nooit tot één kenmerk, één karakteristiek is terug te brengen. Iets wat in actuele discussies juist wél vaak gebeurt: etiketten plakken.’

Schilderijen die tot lichamen transformeren

Het werk van Matloga, laat zich vanuit verschillende culturen makkelijk verschillend interpreteren, volgens Den Hartog Jager: ‘Zo is het verleidelijk Matloga’s werk in Europees perspectief te bekijken vanuit de traditie van het kubisme, waarbij de manier waarop hij verschillende dimensies combineert niet zozeer verwijst naar de gelijktijdige beleving van verschillende momenten als naar de verschillende persoonlijkheden die er huizen in ieder mens – en naar de discussie over genderidentiteit en sekse.’ Het is goed dat hij zijn westerse blik nadrukkelijk benoemd – het stuurt de interpretatie – zo laat hij ruimte voor andere mogelijke interpretaties. Er bestaan bijvoorbeeld andere (Afrikaanse) visies op genderidentiteit.

Een aantal (vrouwelijke) kunstenaars claimt heel bewust de ruimte, zoals Raquel van Haver met haar omvangrijke geschilderde installaties waarop ‘onzichtbare vrouwen’ uit Colombia ‘zichtbaar worden gemaakt’. Loie Hollowell schilderde aanvankelijk vooral geabstraheerde eierstokken en vagina’s om haar abortus te verwerken. Daarna begint ‘ze haar schilderijen zélf tot lichamen te transformeren. Dat doet ze door nadrukkelijk de derde dimensie op te roepen: met behulp van gips en hars brengt ze op haar doeken welvingen en sneden en bollingen aan, die heel natuurlijk en direct lijken voort te vloeien uit de compositie(..).’ Den Hartog Jager ziet dat haar werk letterlijk meer ruimte inneemt; een esthetisch aantrekkelijk feministisch statement.

Hij maakte een spannende selectie van schilderkunst die zich op een eigen manier (in meer of mindere mate) verhoudt tot de (westerse) schilderkunst en kunstgeschiedenis. De onderwerpskeuze van deze kunstenaars is vaak geëngageerd en past helemaal bij deze tijdsgeest. Brave new world laat overtuigend zien hoe springlevend de schilderkunst is.