Anja Sicking schreef een roman over de gevaren van emotiedetectie: ‘Het is ook gemakzucht waardoor we zoveel data prijsgeven’

Alleen van die ene vrouw wil de zestienjarige Roemer de emoties kunnen lezen. Na de dood van zijn moeder leeft hij met zijn aftakelende vader, wiens carrière als concertpianist abrupt tot stilstand is gekomen.

Hij raakt in de ban, halverwege de jaren tien van deze eeuw, van mevrouw Vroman. Die geeft leiding aan familiehotel Het Roode Hert, waar hij een bijbaantje heeft als schoonmaker.

Een mysterieuze verteller verhaalt vele decennia later vanuit een unit in een wolkenkrabber op de Utrechtste Heuvelrug, in een Nederland dat steeds meer ‘door het water wordt teruggenomen’, hoe Roemer aan de wieg staat van emotiedetectiesoftware die als YourEyes op de markt komt.

Hij en zijn vrienden worden miljardair met de start-up die de software ontwikkelt. Maar Roemer schaamt zich voor zijn digibril, die heeft bijgedragen aan het ontstaan van een digitale technocratie waarin niemands gevoelens nog veilig zijn.

Waarom heeft u ervoor gekozen een dystopische roman te schrijven?

“Ik weet niet of ik het als een dystopie zie, omdat mijn hoofdpersoon uiteindelijk de keuze maakt voor menselijkheid. Maar ik ervaar de toekomst wel als bedreigend en dat is in dit boek terechtgekomen. Ik vind dit een rare tijd. Er is heel veel, er kan heel veel, er is heel veel luxe én heel veel ongelijkheid. Maar vroeger verheugde je je op de toekomst. Nu maak ik me zorgen of de democratie overeind blijft nu we steeds meer bestuurd worden door technologie, nu maak ik me zorgen over de bedreigingen voor mijn kinderen en hun nakomelingen.”

U hebt gekozen voor een verteller wiens voortbestaan, voorbij mensenjaren, van technologie afhangt. Wie is dit – het is bijna een thrillerelement in uw boek. Hoe kwam deze constructie tot stand?

“Deels uit noodzaak. Ik heb altijd veel over adolescenten geschreven, ik vind dat een interessante leeftijd. Maar zo’n rechtlijnige pubermanier van denken, met de illusie de wijsheid in pacht te hebben, bleek moeilijk vol te houden wilde ik de kennis die ik heb in dit boek kunnen verwerken. Ik wilde die veranderende blik op het leven er heel graag in hebben. Het is een vertelvorm die hopelijk de vraag oproept: wanneer ben je nog mens en wanneer ben je het niet meer?”

Roemer is geselecteerd voor een honoursprogramma robotica. Dat wordt gegeven door meneer Breeveld, die lid is van de Long Now Foundation en zich zorgen maakt om de schermtijd en argeloosheid van zijn leerlingen. Maar een van Roemers medeleerlingen hangt de Terasem Movement aan en deelt zoveel mogelijk persoonlijke data met een cloudserver – om ooit als 3D-kopie van zijn brein eeuwig te kunnen voortleven.

Doelt u op wat Terasem Movement voorstaat als u het hebt over de grens van mens en niet meer mens zijn?

“Ja. En deze bewegingen bestaan echt, ik heb zoveel mogelijk uit de werkelijkheid geput om de geloofwaardigheid te vergroten. Ik heb gekozen voor de techkant omdat daarover denken steeds weer tot andere vragen leidt. In mijn boek gaat het over emotiedetectie. Wat zijn emoties, wat zijn verhalen over emoties, hoe zijn ze te detecteren, en als je dat kunt, wat betekent dat dan?”

“Ik heb me onder meer laten inspireren door de gaydar van Standfordonderzoeker Michal Kosinski, software waarmee hij dacht de geaardheid van mensen vast te kunnen stellen. Ik heb heel veel research gedaan en als je daarin verwikkeld raakt zie je hoe groot die techindustrie is, en ook wel vrij krankzinnig.”

Hoezo krankzinnig?

“Emotiedetectiesoftware is in Amerika al een miljardenindustrie. In China is die al verbonden met de camera’s die overal staan opgesteld. Je moet weten dat die emotiedetectie deels gebaseerd is op verouderde inzichten uit de psychologie, waarbij ervan uit werd gegaan dat gezichtsuitdrukkingen aangeboren zijn. Dat is door wetenschappelijk onderzoek allang onderuitgehaald.”

“We blijken een flexibel brein te hebben dat zich ontwikkelt in de eigen omgeving en cultuur. De spierbewegingen die worden gemeten, blijken helemaal niet universeel. En tegelijk is er een snel groeiende industrie die software levert waarmee wij worden ‘gelezen,’ terwijl we niet worden gelezen zoals we zijn. Dat iemand dan zo bepaalt wat jij voelt!”

Het draait om geld, natuurlijk.

“Bij techbedrijven gaat het altijd om geld. En om macht. En je zou toch zeggen dat wij ons, in ons aller belang, veel meer moeten verweren nu de jacht op onze data alleen maar heviger wordt. Je kunt het zo gek niet verzinnen of je data worden opgeslagen – en het is ook gemakzucht waardoor we ze zo makkelijk prijsgeven. Kunstenaars, filosofen, wetenschappers en schrijvers praten veel te weinig met politici en ceo’s. Dat was ook mijn motivatie om hierover te schrijven. Het zou goed zijn als veel meer mensen zich hiermee gaan bemoeien omdat het ieders leven beïnvloedt en steeds meer gaat beïnvloeden.”

U bent de ‘meneer Breeveld’ hierin?

“Ik heb geprobeerd niet te veel een standpunt in te nemen. Maar ik zou willen dat we bedachtzamer omgaan met de technologie die er is. De overheid loopt voortdurend achter de feiten aan. En wat betreft die smart glasses: ik was bij een lezing van Michel Reilhac, een Franse maker van VR-films en transmedia, die zei: over tien jaar lopen we allemaal met onze telefoon op onze neus. En als je denkt: ‘Nee hoor, dat gaan we niet doen,’ denk dan nog eens aan dat filmpje van Frans Bromet uit 1998, waarin iedereen desgevraagd zei geen zin te hebben in een mobiele telefoon. Zo snel gaat het, en de ontwikkelingen gaan steeds sneller.”